یادداشت
خشکسالی، بی‌آبی و چند راه‌حل
سعید منصورافشار؛ استاد دانشگاه
متأسفانه هشدارهایی که از یک دهه پیش متخصصان محیط‌زیست و سازمان‌های جهانی مانند ناسا در رابطه با تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین و بروز خشکسالی‌ها می‌دادند، به‌وقوع پیوسته است. حدود 30کشور جهان ازجمله ایران، گرفتار کمی بارش‌ها و خشکسالی و کمبود آب شیرین و در حقیقت ورشکستگی آبی شده‌اند. این پدیده در کشور ما که مناطق وسیع خشک و بیابانی کم ندارد، بیش از پیش به چشم می‌خورد. چیزی که هم‌اکنون ما سخت به آن دچار هستیم و قبل از پرداختن به چگونگی مدیریت بحران باید به آن اشاره کنیم، بحران مدیریت است، متأسفانه چندگانه بودن مراکز تصمیم‌گیری و نپذیرفتن یا کتمان یا پشت گوش انداختن پدیده وحشتناک خشکسالی در این مسیر یک معضل آشکار به شمار می‌رود. باید باور کنیم که کمبود آب و خشکسالی، سال‌ها ادامه خواهد یافت و بهتر است خود را سازگار با شرایط جدید کنیم و از سوی دیگر صریح به مردم و همه گروه‌ها اعلام شود که موضوع کم آبی و خشکسالی بسیار جدی است.
در اینجا ضمن بررسی علل به‌وجود آمدن مشکل کم‌آبی در کشور، چند راهکار ارائه می‌گردد:
1ـ موضوع خشکسالی و کمبود آب مسئله‌ای جهانی و تا حدودی امنیتی است. برطرف کردن این مشکل نیاز به تعامل با همه کشورهای جهان و به‌خصوص منطقه خاورمیانه دارد و حل آن از طریق سازمان ملل متحد امکان‌پذیر است. حقابه کشورها باید از طریق همسایه‌های بالادستی تعیین و تحویل شود. بستن سد روی هیرمند و خشک شدن هامون یکی از این موضوعات مورد اختلاف با افغانستان است که زندگی مردم سیستان و بلوچستان را دارد نابود می‌کند. باید سریعا با دولت افغانستان وارد مذاکره جدی و نتیجه بخش شویم.
2ـ تشکیل وزارت آب و محیط‌زیست ؛ مدیریت آب هم‌اکنون در اختیار وزارت نیرو است و از سوی دیگر وزارت جهادکشاورزی و وزارت صنعت خود را دخیل می‌دانند. به‌نظر ما تشکیل وزارتخانه مستقل و مسئولیت‌پذیر و پاسخگوی «وزارت آب و محیط‌زیست» می‌تواند تا حد زیادی مؤثر در حل معضل موجود باشد.
3ـ شرکت‌های آب منطقه‌ای در اسرع وقت اقدام به تعویض لوله‌های اصلی انتقال آب شهری نموده تا از نشت آب به‌دلیل پوسیدگی و کهنه بودن لوله‌ها جلوگیری شود.
4ـ شبکه صنعتی جمع‌آوری، انتقال و تصفیه فاضلاب‌های خانگی و اداری و غیره احداث شده تا بتوان بخش زیادی از فاضلاب را پس از تصفیه به چرخه مصرف برگرداند.
5ـ موضوع هدردهی آب از طریق کولرهای آبی و سیفون‌های سرویس‌های بهداشتی فاجعه است. جهت اطلاع، هر کولر آبی در 24ساعت روشن بودن حدود 200لیتر آب هدر می‌دهد. باید راه‌حل برای این مورد یافت.
6ـ آموزش مردم از طریق وسایل ارتباط‌جمعی ؛ وسایل سمعی بصری، به‌خصوص تلویزیون سهم زیادی در آموزش افراد برای صرفه جویی در مصرف آب دارند. به مردم باید نشان دهند کمبود آب جدی است.
7ـ تغییر نوع فعالیت سازمان فضای سبز شهرداری‌های کشور، از چمن‌کاری و گلکاری به کارهای فرهنگسازی، هم‌اکنون حجم زیادی از آب‌های زیرزمینی در شهرهای بزرگ مانند تهران صرف آبیاری چمن‌ها و درختچه‌ها می‌شود. با توجه به تمام شدن منابع آب زیرزمینی پیشنهاد می‌کنیم برنامه فضای سبزسازی با توجه به بحران اخیر حذف شود و حتی اماکنی مانند دریاچه چیتگر ممکن است به‌زودی بدون منابع تامین آب گردد.
در کشوری که بحران کمبود آب دارد، کاشت چمن و گل و درختچه غیرمنطقی‌ترین کار است.
8ـ قیمت آب مصرفی در ایران بسیار ارزان است و بهتر است تعدیل مناسب در قیمت آن صورت گیرد و درآمد آن صرف ایجاد و کاربرد تکنولوژی جدید در حوزه آب و فاضلاب گردد. اگر قیمت تمام‌شده از مردم اخذ گردد، مردم خود مدیریت مصرف را به‌عهده می‌گیرند.
9ـ تغییر روش کشت و نوع آبیاری کشاورزی از فروش غرقابی به روش قطره‌ای یا موضعی یکی دیگر از راه‌های مقابله با بحران کمبود آب است. حتی می‌توان برخی محصولات کشاورزی را به‌دلیل آب بری زیاد از چرخه تولید حذف کرد، مانند هندوانه یا برخی دیگر.
گروه‌های تحقیقات دانشگاه‌های کشاورزی می‌توانند با بهره‌گیری از کمک‌های علمی و تکنولوژی سازمان‌های جهانی محصولات یا گیاهانی را کشت کنند که نیاز به آب کمتری داشته باشد.
10ـ تعطیلی فوری برخی صنایع آب‌بر ؛ صنایع فولاد و یا اتومبیل‌سازی و برخی دیگر از صنایع و معادن از آب برترین نوع صنعت و معدن هستند. از سال‌ها پیش میزان زیادی از سرچشمه‌های زاینده رود و حتی کرخه و کارون برای تولید فولاد مبارکه و ذوب‌آهن و... استفاده می‌شود. اصولا اینگونه صنایع کنار دریا احداث می‌شوند، همانگونه که فولاد مبارکه قبل از انقلاب قرار بود در هرمزگان کنار آب‌های خلیج‌فارس ساخته شود که با وقوع انقلاب اسلامی تصمیم به انتقال اجرای پروژه به اصفهان گرفته شد.
11ـ توسعه منطقی شهرها، با توجه به تغییر بافت جمعیتی کشور از روستایی به شهرنشینی، جمعیت و حاشیه نشینان شهرهای بزرگ به‌شدت افزایش یافته و خدمات رسانی ازجمله آب و فاضلاب با مشکلات جدی روبه‌رو شده است. بهتر است
تمرکز زدایی، به‌خصوص از شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد، تبریز در اولویت قرار گیرد. مهاجرت پدیده ناگزیر خشکسالی است.
کلام آخر که سیاست‌های نادرست به نام خودکفایی و بومی‌سازی یکی از دلایل بحران آب و فرسایش خاک و نشست زمین و فجایع زیست‌محیطی دیگر است، دور از منطق و عقلانیت است در کشوری که کم‌آب و کم بارش است، صحبت از خودکفایی در کشاورزی و صنعت کرد.
باید به سمت صنایع یا فناوری‌های جدید مانند IT رفت، باید به جای تدوین استراتژی توسعه صنعتی و کشاورزی به سمت خدمات فنی ـ مهندسی، صنعت حمل‌ونقل، صنایع دریایی و... رفت.
ایران ساحل کم ندارد، دریای عمان می‌تواند بهشت صنایع دریایی و حمل‌ونقل شود، سنگاپور و امارات و عمان الگوی پیش روی ماست.
مسئولان محترم! بحران خشکسالی، کمبود آب، گرم شدن زمین و از بین رفتن منابع زیرزمینی مشکلی جدی است.
وضع فعلی سرزمین ایران هشدارهای لازم را داده است، فردا دیر است، با به فراموشی سپردن وقایعی که اجتناب‌ناپذیر است، امکان وقوع آن از بین نمی‌رود.
در همینه زمینه :
