پهلوان خانه
صدای ضرب و زنگ پهلوانی
جلوی آینه می‌ایستد. سینه را سپر می‌کند و جلو می‌دهد. بعد فیگور بازو را اجرا می‌کند تا ببیند عضلاتش چقدر «دم» کرده‌اند. لبخند رضایتی روی لب‌هایش می‌نشیند. آرام گام بر‌می‌دارد و فکر می‌کند حالا مرکز توجه همه است. خودش می‌داند که خیلی زود به این حجم عضلانی رسیده است. این، اتفاقی است که در بیشتر باشگاه‌های بدنسازی با تفاوت‌هایی مختصر در جزئیات می‌افتد. واقعیتش این است که داریم از خیلی از سنت‌هایمان دور می‌شویم. یکی از این سنت‌ها هم ورزش باستانی است که مسلما نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده. ورزش باستانی و زورخانه‌ها در قدیم و میان اهالی آن زمان اهمیت و رونق فراوان داشت. سابقه این اماکن به دوران صفویه برمی‌گردد که متأسفانه بسیاری از آنها امروزه دیگر وجود ندارند. ما به مناسبت روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای، نگاهی انداخته‌ایم به این ورزش جذاب و تاریخی ایرانیان.
ورزش قدیمی ایرانیان
بالاخره هر ایرانی، اگر اهل ورزش زورخانه‌ای نباشد، باید با تاریخچه‌ای از این ورزش سنتی آشنایی داشته باشد. ورزش باستانی همانگونه که از نامش هم پیداست از قدیمی‌ترین ورزش‌های ثبت‌شده در تاریخ بشریت به‌شمار می‌رود. ورزش باستانی این روز‌ها با نام‌هایی همچون ورزش زورخانه‌ای و ورزش پهلوانی هم خوانده می‌شود. برخی از مورخان تاریخچه ورزش باستانی را با تاریخچه اقوام نخستین ایرانی برابر می‌دانند. آنها معتقدند که نسل اول آریایی‌ها در سرزمینی زندگی می‌کردند که امکان تکاپو و تحرک را برایشان مقدور می‌ساخت و پایه‌های این ورزش از همان زمان ریخته شده است. نقش‌برجسته‌های این ورزش حتی از دوران پیش از میلاد مسیح هم باقی مانده است. به هر حال این ورزش نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی‌اسباب و آداب و رسوم مربوط به آنهاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته است. اما آنچه مهم است اینکه، ورزش باستانی در همه دوره‌ها تعامل مثبتی با اندیشه‌های عرفانی و اخلاقی داشته و حتی زورخانه‌های آن هم با تمسک از مکان‌های مذهبی قدیمی ساخته می‌شده است. دانشنامه آلمانی بروک‌هاس، ورزش زورخانه‌ای را در کتاب اصلی ویژه ورزش خود، قدیمی‌ترین ورزش بدنسازی جهان معرفی می‌کند. این ورزش با پیگیری فدراسیون ورزش باستانی و کشتی پهلوانی کشورمان سرانجام در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت رسیده است.
آداب و رسوم
این‌طور نیست که بروید وسط گود زورخانه و هر کاری دلتان خواست انجام دهید. زورخانه‌ها، آداب و رسومی دارند که باید حواستان به آنها باشد؛ آدابی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دوره باستانی و تأسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر‌می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این خصایل نیکو در قالب شعرها و داستان‌هایی به‌صورت آهنگین و به همراهی ضرب زورخانه که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران هنگام ورزش از سوی مرشد خوانده می‌شود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست‌و‌خیز می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی را به نمایش می‌گذارند. ورزش باستانی بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف بوده و با اصول زیادی همراه است. به‌طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیشکسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف است، انجام می‌شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است، به‌طوری که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است. یکی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران می‌بایست اصول اخلاقی را از قبیل فروتنی و از خود‌گذشتگی، مروت، مردانگی، سفره‌داری، پاکیزگی، کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات پهلوانی را رعایت کنند؛ اصولی که همراه با اخلاق و عرفان به این ورزش راه یافته و آن را از سایر رشته‌های ورزشی متمایز ساخته است.
از پای جنگلی تا پای‌شاطری
هر ورزشی به هر حال از یکسری تکنیک‌ها و حرکات حرفه‌ای تشکیل شده است، ورزش زورخانه‌ای هم از این موضوع مستثنا نیست. حرکاتی وجود دارد که شما برای گرم‌کردن و آماده‌شدن ورود به گود و انجام حرکات اصلی باید انجام دهید. اصلی‌ترین حرکات در ورزش باستانی عبارتند از: شنا‌رفتن و نرمش، میل‌گرفتن و پا‌زدن. البته هر کدام از اینها به بخش‌هایی همچون شنای سرنوازی، شنای شلاقی، شنای یک دو سه، شنای سنگین، کمان‌کشی، سینه‌زنی، خم‌گیری، نشست و برخاست، پای جنگلی، پای ضربدری، پای شاطری، پای فتاح و تبریزی و پای تبریزی لافتی تقسیم می‌شوند. سایر حرکات در ورزش زورخانه‌ای شامل سنگ‌گرفتن است که همان حرکت با دو تخته بزرگ سنگی محسوب می‌شود که معمولاً ۸۰ کیلو وزن دارند و نشانه‌ای از سپر جنگی هستند و باستانی‌کار آنها را روی سینه پرس می‌کند. چرخ‌زدن از حرکت‌های نمایشی این ورزش است که باستانی‌کار‌ها به جهت عقربه ساعت و با تناسب حرکت پا بین یک تا سه دقیقه در یک دایره چرخ می‌زنند. میل‌بازی هم از دیگر برنامه‌های نمایشی این ورزش جذاب است که معمولاً با دو میل یک یا دو کیلویی انجام می‌شود. به همه اینها هم باید شیرین‌کاری را اضافه کرد.
صدای زنگ برای خواص
این‌طور نیست که یک تازه وارد با کسی که عمری است در ورزش زورخانه‌ای عرق می‌ریزد یک جایگاه داشته باشد. اصلا در همه ورزش‌ها این پیشکسوت‌بودن اهمیت دارد و البته در ورزش زورخانه‌ای بیشتر. علاوه بر اینکه سیدبودن و داشتن مقام در مسابقات به کسب‌کردن رتبه در این ورزش تأثیر دارد. در ورزش باستانی رتبه‌ها از یک یا همان مبتدی آغاز شده و تا رتبه نهم ادامه می‌یابد. ورزشکار رتبه یک به کسی گفته می‌شود که یک سال تمام در یک زورخانه حضور مستمر داشته باشد. پس از گذشت یک‌سال، مرشد هنگام چرخ‌زدن او برایش منکری می‌فرستد؛ یعنی بر منکر علی(ع) لعنت می‌فرستد و حاضران با صدای «بیش باد» رتبه جدید ورزشکار را اعلام می‌کنند. ورزشکارانی که 3سال سابقه حضور در این ورزش را داشته باشند، به رتبه دومی می‌رسند. مرشد برای اعطای این رتبه هنگام چرخ‌زدن ورزشکار برایش صلوات می‌فرستد. برای کسب رتبه سوم این ورزش می‌بایست حداقل ۱۸ سال سن داشته و 6 سال هم بدن‌تان را به تمرین‌های زورخانه‌ای سپرده باشید. این رتبه‌ها با افزایش سن و حضور مستمر ورزشکار و پیگیری اصول اخلاقی و مرامی ادامه پیدا می‌کند، تا آنجا که یک باستانی‌کار در نهایت پس از ۶۵ سالگی و 45سال ورزش‌کردن هنگام ورود به زورخانه با صدای زنگ مرشد مواجه می‌شود و عملاً رتبه نهم این ورزش را به‌دست می‌آورد.
در مسیر توسعه
سال‌ها ورزش باستانی کشور ما خیلی مدیریت درست و حسابی نداشت اما حالا بیش از یک دهه است که فدراسیون ورزش‌های زورخانه‌ای تشکیل شده و مسابقاتی در سطح کشور به‌طور مستمر برگزار می‌شود. حضور تیم «جوانمردان ایران زمین» در برنامه عصر جدید نشان داد که ورزش زورخانه‌ای در کشور ما چه پیشرفت قابل توجهی کرده است. هم‌اکنون هر سال مسابقات به میزبانی یکی از شهرهای ایران و با شرکت تیم‌های ده نفره زورخانه‌ای برگزار می‌شود. داوران به هر کدام از اعضای تیم‌ها امتیاز خاصی اعطا می‌کنند. البته فقط مسابقات تیمی نیست بلکه مسابقات انفرادی این ورزش در ۵ گروه سنی خردسالان، نونهالان، نوجوانان، جوانان و بزرگسالان انجام می‌شود و طیف سنی کمتر از ۱۱ سال تا بالای ۲۰ سال را در بر می‌گیرد. امتیازدهی در برخی از رشته‌های این ورزش تابع مقررات خاصی است. مثلاً اگر دو ورزشکار به امتیاز مساوی برسند، اگر رقابت‌شان در رشته‌های سنگ، کباده و میل سنگین انجام شده باشد، ورزشکار سبک وزن‌تر برنده اعلام می‌شود و اگر مسابقه میل‌بازی و چرخ‌زنی وسط باشد ورزشکار سنگین وزن‌تر، امتیاز برتری می‌گیرد. شیرین‌کاری جزو امتیازهای هر رشته محسوب می‌شود. اما دریافت امتیاز شیرین‌کاری منوط به حسن و صحت حرکات اصلی است. معمولاً حرفه‌ای‌ها در هر رشته سراغ شیرین‌کاری هم می‌روند تا امتیاز بیشتری برای تیمشان کسب کنند.
ماندگاری نام‌ها و رسم‌ها
پوریای ولی شاید ماندگار‌ترین شخصیت ورزش باستانی در فرهنگ این ورزش به‌حساب بیاید. او با نام واقعی محمود که ظاهراً از مردم خوارزم بوده، به‌عنوان مؤسس و پایه‌ریز محل انجام ورزش باستانی یا همان زورخانه شناخته می‌شود. تاکنون ورزشکاران بسیاری وارد گود زورخانه شده‌اند و با توکل بر خدا و مدد‌گرفتن از مولا علی(ع) به جایگاه رفیع پهلوانی دست یافته‌اند. از این جمله می‌توان به پهلوانان بنام کشور همچون پهلوان سیدعلی حق‌شناس، پهلوان پایتخت اشاره کرد. او ازجمله مربیان مرحوم غلامرضا تختی بوده است. گفته می‌شود که پهلوان سیدعلی این رتبه را پس از یک کشتی ۴۵ دقیقه‌ای مقابل پهلوان اکبر پامناری در سال ۱۳۰۷ به دست آورد و به‌عنوان پهلوان پایتخت رسید. او این رتبه را تا هنگام ورود متفقین به کشور در دست داشت. همچنین ازجمله امور خیری که ریشه در فرهنگ زورخانه‌ای دارد، برگزاری مراسم گلریزان است. این مراسم در جشن‌ها، اعیاد و میلاد ائمه اطهار یا قدردانی از زحمات پیشکسوت‌ها برپا می‌شد و سنت آن به این شکل بود که دو جوان در پایان برنامه دو‌طرفی لنگی را گرفته و در جمعیت دور می‌زدند تا پول حاضران را جمع کنند. این پول‌ها معمولاً با نظارت پهلوان‌ها در امور خیر مصرف می‌شد.
ادبیات مخفی زورخانه‌ها
زورخانه‌ها رسم و رسوم و اصطلاحاتی داشتند که برخی از آنها امروز منسوخ و به فراموشی سپرده شده است. برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
وارد‌کردن: زدن ضرب و زنگ و فرستادن صلوات و خوشامدگویی برای ورود پهلوان به زورخانه همان اصطلاح «وارد کردن» در زورخانه است.
لنگ‌انداختن: هنگامی که کشتی باستانی به خصومت و عصبانیت کشیده می‌شود، برای توقف کشتی یکی از بزرگان لنگ را میان کشتی‌گیران می‌اندازد.
ضرب زورخانه: دامبک یا تنبکی است که از گل پخته و پوست آهو و امثال آن ساخته می‌شود.
زنگ سردم: این زنگ برای نشان‌دادن قدرت و توانایی و متوجه‌‌ساختن حاضران در زورخانه و اعلام خبر بود.
سردم: سکویی است برای استقرار و احاطه مرشـد بر کل زورخانـه کـه بتواند خوب مدیریت کند. حضور در این مکان تشریفاتی دارد. سردم کنار در ورودی است و از سنگ‌مرمر یا چوب گردو ساخته می‌شود.
زنگ: شـبیه کاسه اسـت و از جنس مس. از میانـه‌اش میلـه‌ای آویزان اسـت که با برخوردش به کناره کاسـه، صـدا می‌کند. هنـگام ورود مهمانـی محتـرم و مهـم یا ورزشکاری پیشکسوت، به صدا در می‌آید.
ضرب: به طبل مرشـد هم معروف اسـت؛ شبیه تنبک است اما جنسـی سفالی دارد. برای هماهنگی حرکت‌های ورزشـکاران و ریتم‌دادن به آنهاست.
شخصیت‌ها در زورخانه‌ها
قدیم‌ها، هر یک از ورزشکاران در زورخانه با اصطلاحی نامیده می‌شدند. در حقیقت آنها شخصیت‌های زورخانه‌ها بودند که اینجا به معرفی آنها پرداخته‌ایم.
نوچه: نوچه به جوانان ورزشکاری گفته می‌شد که در زورخانه شاگردی یک پهلوان به‌خصوص را می‌کردند.
نوخاسته: نوخاسته‌ها، جوانان و نوچه‌هایی بودند که برای هنرنمایی و کشتی‌گیری به زورخانه‌های دیگر هم می‌رفتند.
صاحب زنگ و صاحب ضرب: پهلوانان معروف که موقع ورود آنان به زورخانه به احترام آنها مرشد زنگ را به صدا درمی‌آورد.
مرشد: به ضرب‌نواز و خواننده زورخانه، مرشد می‌گویند.
کهنه‌سوار: در گذشته مسئولیت تعلیم در زورخانه به‌عهده کهنه‌سواران بود.
میاندار: جزو ورزشـکاران پیشکسـوت اسـت که وسـط گـود قـرار می‌گیرد تا هماهنگ‌کننده ورزشـکاران با مرشد باشد و کل حرکات و تشریفات ورزشی وسط گود را مدیریت کند.
