به سرعت پیر می‌شویم

زهرا رستگارمقدم ـ روزنامه‌نگار

به‌تازگی خبری درباره ساختار جمعیتی ایران منتشر شد. اینکه ما هم‌اکنون به‌سرعت به‌ سوی مشکل پیش می‌رویم، فرصت مداخله کوتاه است و عقلای کشور با هر مرام و مسلکی و در هر خط و جبهه سیاسی، باید این موضوع را باور کرده و برای رفع آن تلاش کنند. به‌نظر می‌رسد یکی از اقدامات مهم رئیس‌جمهور آینده، تلاش برای معضل پیری جمعیت و فرزندآوری باشد.

20سال دیگر ۲۰ درصد کشور سالمند هستند
گفته می‌شود اکنون حدود ۶۸درصد جمعیت کشور در سنین کار و فعالیت (بین ۱۵ تا ۶۵ سال) هستند. اما با کاهش تعداد تولدها و افزایش سالمندان این عدد تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای که براساس برآوردهای انجام‌شده در سال‌های منتهی به ۱۴۲۰ تا ۱۴۲۵ بیش از ۲۰ درصد جمعیت کشور سالمند شوند. از آنجا که جمعیت، عامل توسعه و اقتدار ملی است و توجه به جمعیت و ساختار آن باید در اولویت همه اقدامات و سیاست‌ها قرار گیرد، این نکته حائز اهمیت است که نرخ باروری کل در 30سال، 70درصد کاهش یافته. پیش از دهه‌ 90، بیش از 90درصد زنان ایرانی پس از ازدواج صاحب فرزند می‌شدند، اما اکنون این آمار به زیر 90درصد رسیده است. همچنین تأخیر در فرزندآوری برای فرزند اول به بیش از پنج‌سال رسیده است. طبق گزارش‌‌های جهانی، ایران در میان 180کشور در باروری در رتبه‌ 146 است. از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ بالغ بر ۳۳۰ هزار ولادت کاهش یافته. در جمع‌بندی 40ساله، نرخ باروری از 6.3فرزند به ازای هر زن در سال1358 تا 1398 به ۶۷درصد کاهش یافته و از این نظر، ایران بعد از کشورهای مالدیو، امارات و بوتان در رتبه‌ چهارم قرار دارد.

چالش‌های پیش‌رو
در چند سال اخیر نه‌تنها آمار ازدواج کاهش داشته که همزمان طلاق گوی سبقت را ربوده است. حسین گودرزی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در گفت‌وگویی به این موضوع اشاره کرده بود که طبق اطلاعات مرکز آمار، حدود یک سوم جامعه ایران مستأجر هستند و حدود ۹۰ درصد آنها، امکان پرداخت افزایش سالانه اجاره‌بها را ندارند. تورم فزاینده و کاهش قدرت خرید، افزایش بیکاری و ضریب فلاکت کشور در دهه‌های اخیر، خانوارها را از فرزندآوری منصرف می‌کند. نه‌تنها فرزندآوری کم است، بلکه کارشناسان از افزایش سقط جنین می‌گویند. به‌عبارتی از فرزندآوری ناخواسته پیشگیری می‌شود. طبق گزارش‌های موجود، ایران از سال ۱۳۹۵ پای در سنین میانسالی گذاشته است.
جوانانی هم که در سنین مناسب‌تری ازدواج می‌کنند، اغلب به‌دلیل چالش‌های اقتصادی و کاری ناگزیرند پدر و مادرشدن را تا بهبود و تثبیت شرایط به تأخیر بیندازند. همین مسئله موجب شده تا به‌طور کلی میانگین سنی مادر‌شدن افزایش یابد. آمار‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد تأخیر در زمان فرزندآوری به ۴/ ۵ تا ۵ سال بعد از ازدواج رسیده است. کاهش باروری و فرزندآوری کاهش نیروی کار و افزایش مصرف‌کنندگان، ایجاد مشکل در رشد و پیشرفت کشور، کاهش تولید ناخالص داخلی، کاهش صادرات محصولات صنعتی، افزایش واردات، کاهش ذخایر ارزی و افزایش بدهی‌های خارجی را به‌دنبال دارد و در جامعه سالمند سرعت لازم برای حل مسائل اجتماعی، فرهنگی، خلاقیت، نوآوری، کثرت نسل و ریسک‌پذیری کاهش پیدا کرده و این موارد در همه زمینه‌ها به ضرر جامعه است.

نگاه کارشناسانه و نگرانی‌ها

محمد سیدمیرزایی، جمعیت‌شناس، در این‌باره معتقد است: «مشکل جمعیت ایران مزمن و ریشه‌دار شده و در تار و پود اجتماع تنیده است. شاید هر جمعیت‌شناسی این پیشنهاد را مطرح کند که زاد و ولد در کشور باید افزایش پیدا کند اما ما با مسئله کاهش از یک سو و پیری جمعیت از سوی دیگر روبه‌رو هستیم. جامعه با مسائل اقتصادی، اجتماعی، معیشتی، مسکن و... روبه‌رو است. باید نگرانی‌ها به شکل نسبی از آینده پیش‌رو مرتفع شود تا به مسئله تولد و پیری بتوان دقیق‌تر نگاه کرد. تصور زاد و ولد در شرایط فعلی جامعه با مشکلاتی که خانوار با آن درگیر است، غیرممکن می‌نماید». او معتقد است این مشکلات منهای مسائل زیست‌محیطی و آب انگیزه خانواده‌ها را به فرزندآوری کم کرده است. سیدمیرزایی می‌گوید: «این معضل تازه‌ای نیست، سال‌ها درباره این مشکل صحبت کرده‌ایم. جمعیت فعال و میانسال خزنده و ممتد به سمت بازنشستگی در حرکت است، درحالی‌که بازنشستگان امروز از نظر اقتصادی مشکل دارند. ما با سیل بازنشسنگی در 10سال آینده روبه‌رو خواهیم بود درحالی‌که صندوق‌های بازنشستگی ورشکسته هستند».

چرا به این نقطه رسیدیم؟
حامد برکاتی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، می‌گوید: «وضعیت جمعیت در چندسال گذشته کاهشی بوده. در چهارسال اخیر روند زاد و ولد در کشور حدود ۲۵درصد کاهش داشته است. در سال‌های ۹۴ و ۹۵ در قله جمعیتی کشور در سال‌های اخیر قرار داشتیم و TFR نزدیک به ۲.۱ در این سال‌ها را تجربه کردیم. اگر همان زمان تحلیل درستی انجام می‌شد، می‌دانستیم این TFR کاهش پیدا خواهد کرد. کاملا روشن بود که در سال‌های منتهی به سال۱۳۹۵ فرزندآوری وابسته به بانوان دهه شصتی بود که در سال‌های انتهایی دوران باروری خود قرار داشتند. پس از این سال‌ها، زاد و ولد در میان خانم‌های متولد دهه۶۰  رو به اتمام می‌رفت و از سنین باروری فاصله می‌گرفتند».

زمان برای ترمیم مشکلات
جمعیت، سرمایه اصلی هر کشور است و توسعه و رونق اقتصادی در همه جوامع متأثر از جمعیت جوان و مولد آن خواهد بود و یکی از شاخص‌های کلیدی جمعیت، میزان باروری کلی (TFR) یعنی تعداد متوسط کودکان متولدشده از یک زن تا پایان دوره فرزندآوری است. سیدمیرزایی زوج جوانی را مثال می‌آورد که در خانه کوچکی زندگی می‌کنند و برای اینکه یک فرزند خود را به دو فرزند افزایش دهند، نیاز به این دارند که براساس سرانه واحد مسکونی، واحد خود را بزرگ‌تر کنند. درحالی‌که در شرایط اقتصادی حاکم چنین امری ممکن نیست؛ «یک فرد تازه به دنیا آمده نیاز به فضای جدیدی دارد تا متعادل رشد کند. آیا ایجاد این شرایط شدنی است؟ متأسفانه هر رئیس دولتی تا استقرار در مقام، بسیار زمان و هزینه صرف می‌کند. ازبین‌رفتن ثبات اقتصادی در کشور، در چند سال متمادی، امکان پیش‌بینی درباره آینده را از بین برده است. با شرایط موجود، تجربه آینده‌ پیش‌بینی‌شده روشن می‌نماید؛ تولد اندک و جمعیت پیر». تحقیقات نشان داده مشکلات اقتصادی تأثیر جدی بر این روند گذاشته و شاید مهم‌ترین عامل در این‌باره پیش از دگرگونی سبک‌های زندگی باشد. از همین‌رو بود که قانون تسهیل ازدواج جوانان و طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده برای کمک به خانواده‌ها تصویب شد. کمک به 3میلیون زوج که ناخواسته نابارور هستند بارها مورد تأکید قرار گرفته است. جمعیت کشور در حال پیر‌شدن است و بعد از سال1400 این روند تشدید می‌شود. سیاستگذاری‌ها در جامعه باید در راستای تشویق به ازدواج و فرزندآوری باشد. اقداماتی ازجمله رفع موانع ازدواج مانند ایجاد شغل، بخشودگی مالیاتی برای والدین، یارانه‌های مراقبت از فرزندان و... باید به‌طور علمی مطرح شود. مشکلات معیشتی و اقتصادی در یک جامعه باید رفع شود تا بتوان به افزایش جمعیت آن جامعه امیدوار شد.