آیلین جوادی- پژوهشگر محیط‌زیست
آب‌های زیرزمینی60درصد از ذخایر آب‌های شیرین کشور را تشکیل داده و بنابراین، حیاتی‌ترین منبع تامین آب محسوب می‌شوند. ایران، دومین کشور پرجمعیت خاورمیانه و از لحاظ استحصال آب‌های زیرزمینی در صدر کشورهای منطقه است. در مقایسه با سومین کشور پرجمعیت خاورمیانه و همسایه پرآب ایران یعنی ترکیه، نرخ بهره‌وری آب و انرژی ایران در حوزه کشاورزی بسیار پایین است و طی سال‌های 1383تا1396بیش از 77درصد از اراضی ایران (23حوضه از 30حوضه آن) اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی داشته‌اند. طی همین بازه زمانی 74کیلومترمربع (1.6برابر حجم دریاچه ارومیه در پرآب‌ترین حالت) از آب‌های زیرزمینی استحصال شد و در مقابل، به‌دلیل کاهش میزان نزولات آسمانی، کاهش آبدهی رودخانه‌ها و افزایش میزان تقاضا برای آب، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی چنان نبود که حجم برداشت را جبران کند.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و نرخ کمتر تغذیه آبخوان‌ها، نه‌تنها امنیت آبی بلکه امنیت غذایی و اجتماعی کشور را تهدید می‌کند. تبعات زیست‌محیطی افت تراز آب‌های زیرزمینی همین حالا هم دامان ایران را گرفته است. هم‌اکنون، 300دشت کشور از لحاظ میزان فرونشست زمین، وضعیت «فوق‌بحران» دارند؛ وضعیتی بی‌بازگشت که جبران آن به هزاران سال زمان نیاز دارد. وقوع طوفان‌های گردوغبار نیز از دیگر تهدید‌های زیست‌محیطی است که در کنار خشکسالی و فرسایش خاک تمام بخش‌های اقتصادی و خدماتی کشور را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.
خشکسالی به دوره‌ای با شرایط خشک‌تر از میانگین نرمال اشاره دارد که سبب مشکلاتی در نظام آب‌شناختی یک منطقه می‌شود. این شرایط می‌تواند حاصل تغییر در میزان بارش (خشکسالی هواشناسی)، میزان رطوبت خاک (خشکسالی کشاورزی)، میزان رواناب و تراز آب‌های زیرزمینی (خشکسالی هیدرولوژیک) و یا در نتیجه افزایش میزان تقاضا بیش از موجودی و ذخایر آب در دسترس (خشکسالی اقتصادی- اجتماعی) باشد.
خشکسالی اقتصادی- اجتماعی که از آن به «ورشکستگی آبی» نیز تعبیر می‌شود، در مطالعات بحران آب ایران و سیاستگذاری در این رابطه کمتر مورد توجه است. برای توصیف دقیق‌تر خشکسالی انسان‌ساخت، خشکسالی باید به‌عنوان یک فرایند در سیستم‌های پیوسته انسان- طبیعت مورد بررسی قرار بگیرد. همانگونه که رژیم آبی یک منطقه تحت‌تأثیر مولفه‌های اقلیمی و طبیعی می‌تواند بر فعالیت‌های انسانی اثرگذار باشد، فعالیت‌ها و تصمیمات انسانی نیز بر رژیم آبی یک منطقه و حتی فراتر از آن الگوهای اقلیمی تأثیرگذار هستند. از این‌رو‌ست که امروزه نقش جوامع انسانی در ساختار سیستم انسان-طبیعت و تغییرات همبند حیاتی آب-غذا-انرژی به‌شدت مورد توجه پژوهشگران و سیاستگذاران است تا بتوانند در چارچوب مجموعه‌ای از سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی و هیدرولوژیکی، با در‌پیش‌گرفتن مناسب‌ترین استراتژی‌ها، شرایط ریسک و بحران را به‌طور مؤثر مدیریت کنند.
خشکسالی انسان‌ساخت و تهدید سرزمین
در همینه زمینه :
