نگاهی به کتاب‌های مناجات در فرهنگ و ادبیات فارسی؛ از دیروز تا امروز
عاشقانه‌های یک انسان گمشده
تاریخ ادبیات فارسی، از دیرباز تا همین امروز، سرشار از مناجات‌نویسی‌های مختلف در نظم و نثر بوده است. خاصه در زمان‌های گذشته که ادبیات فارسی پیوندی جدانشدنی با عرفان و مفاهیم دینی داشته، این مناجات‌نویسی‌ها هم فراوان‌تر بوده، هم عمیق‌تر و هم خاص‌تر. در این بخش، به گوشه‌ای از این مناجات‌نویسی‌های شکل گرفته در فرهنگ و ادبیات فارسی اشاره می‌کنیم؛ باشد که در دریای بی‌پایان گفت‌وگو با خداوند، بتوانید به آرامشی بی‌پایان دست یابید.
به زبان خودمانی
مناجات عباس حسین‌نژاد
ماه رمضان هم که از راه رسید. این روزها که زیادی در خانه هستیم و ماه مبارک هم آمده، بد نیست بخشی از این زمان‌های زیادی توی منزل ماندن را، به معنویات و مناجات اختصاص دهیم. در حوزه معنویات، مناجات‌ها و مناجات‌خوانی‌ها ارج و قرب خاصی دارند. همه مناجات‌ها هم قرار نیست به عربی باشد. اتفاقاً زبان فارسی مناجات‌نامه‌های خوبی دارد. یکی از این نمونه‌های خوب را، عباس حسین‌نژاد، شاعر و فعال فرهنگی منتشر کرده است؛ کتابی جیبی و جمع و جور، به نام مناجات. زبانی ساده و امروزی دارد و همه با آن ارتباط می‌گیرند. در این کتاب می‌خوانیم: «ای خدای از رگ گردن نزدیک‌تر! ما را این‌قدر دور از خودت مپسند!»، «خدایا از بی‌تو بودن می‌ترسم که این نهایت بی‌کسی است» و... کتاب برای نوجوانان نیز به‌شدت جالب می‌تواند باشد.
عاشقانه‌های خواجه عبدالله
مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری
یکی دیگر از چهره‌های مطرح تاریخ ادبیات و فرهنگ فارسی که به مناجات شناخته می‌شود، خواجه عبدالله انصاری است. انصاری را بیشتر به رساله‌ها و مقام علمی و عرفانی که دارد، می‌شناسند. پس طبیعی است که این مناجات‌ها باید چه عمقی و پشتوانه‌ای داشته باشند. خوانش مناجات‌هایی در اوج معنا و ادبیات، واقعا می‌تواند روح را جلا ببخشد. با هم، بخش‌هایی از این مناجات‌های دلنشین را مرور می‌کنیم: «الهی نام تو ما را جواز، مهر تو ما را جهاز، شناخت تو ما را امان، لطف تو ما را عیان»، «الهی هر که تو را شناسد کار او باریک و هر که تو را نشناسد راه او تاریک، تو را شناختن از تو رستن است و به تو پیوستن از خود گذشتن است»، «الهی اگر طاعت بسی ندارم در هر جهان جز تو کسی ندارم» و...
عارفانه‌های آقای نویسنده
مناجات سیدمهدی شجاعی
یکی از نویسندگان شاخصی که ورود خوبی هم به حوزه ترجمه مناجات‌ها و دعاهای وارده داشته، سیدمهدی شجاعی بوده. کتاب مناجات او توسط انتشارات نیستان که متعلق به‌خود اوست، نشر یافته است. در بخشی از این کتاب آمده است:«خدایا! ما اگر بد کنیم، تو را بنده‌های خوب بسیار است. تو اگر مدارا نکنی، ما را خدای دیگری کجاست؟! خدایا! سیاق تو این است که طاقت را بیش از مصیبت می‌دهی. بده! خدایا! خسته‌ایم. دلگشاتر از تو کیست؟! درمانده‌ایم، کریم‌تر از تو کجاست؟!» این کتاب 64صفحه‌ای، نخستین بار در پنج،شش سال پیش بود که منتشر شد و به نوعی، گفت‌و‌گوهای این نویسنده با خدای خویش بوده است. جالب اینکه این مناجات‌ها پیش از چاپ به‌صورت پراکنده در ماهنامه نیستان نیز به چاپ رسیده بود.
الهی دردم بیشتر کن
الهی‌نامه علامه حسن‌زاده آملی
یکی از معروف‌ترین مناجات‌نامه‌های زبان فارسی متعلق به علامه حسن‌زاده آملی است. او البته این مناجات‌نامه را به سبک قدما نوشته است، اما مفاهیم و نکته‌هایش امروزی است. در این مناجات‌نامه نیز، هم بنیه‌های ادبی را مشاهده می‌کنیم و هم بنیه‌های عرفانی را؛ درست مثل مناجات‌های علامه عبدالله انصاری. در بخشی از آن آمده است:«الهی! به حق خودت حضورم ده و از جمال آفتاب آفرینت نورم ده. الهی! همه از تو دوا خواهند و حسن از تو درد. الهی! همه گویند بده، حسن گوید: بگیر. الهی! همه برهان توحید خواهند و حسن دلیل تکثیر. الهی! اگر چه درویشم ولی داراتر از من کیست که تو را دارم؟ الهی در ذات خودم متحیرم تا چه رسد در ذات تو. الهی! هر چه بیشتر دانستم نادان‌تر شدم، بر نادانی‌ام بیفزا!...»
نظم‌های معنوی
نیایش‌نامه
مناجات‌نویسی‌ها، در تاریخ ادبیات فارسی هم در حوزه نثر و هم در حوزه نظم، بخشی از تولیدات ادبی را به‌خودش اختصاص داده است. به همین دلیل است که بهترین مناجات‌نامه‌ها را در اشعار فارسی می‌توانیم سراغ بگیریم. به کوشش سعید بیابانکی و قربان ولیئی، مجموعه 49مناجات منظوم زبان فارسی در یک کتاب تحت عنوان نیایش‌نامه جمع‌آوری شده است که خواندن دارد. این منظومه‌ها، شامل شاعران کهن‌تر تا شاعران نزدیک‌تر به زمان ما هستند؛ از سنایی غزنوی گرفته تا صغیر اصفهانی. در مقدمه این کتاب می‌خوانیم:«نیایش‌های شورانگیز شاعران دل‌آگاه سرزمین ما از چنان گسترش و ژرفایی برخوردار است که به حق بایسته است برای آن، نوع ادبی ویژه‌ای قائل باشیم. به‌ویژه شاعران عارف مشرب، در این ساحت شاهکارها آفریده‌اند و به جرأت می‌توان گفت بهترین شعرهای آنان در ژانر مناجات رخ نموده است.»
سلامی از کمترین بنده
مناجات‌خوانی مجید عیوضی
دعا، سلاح مومن است؛ این گفتار را از زبان ائمه و بزرگان دینی بسیار شنیده‌ایم. جنگجویی را تصور کنید که بدون سلاح به میدان نبرد برود، در این صورت او به راحتی شکست می‌خورد؛ به راحتی هر چه تمام‌تر. مومن نیز چنین است؛ در صحنه‌های نبرد با نفس خود و با ناامیدی‌ها و خستگی‌ها و افسردگی‌ها، این سلاح دعاست که به‌کار او می‌آید. مجید عیوضی در این کتاب، سعی می‌کند که درباره همین مفاهیم صحبت کند؛ اینکه چرا ما نیاز به مناجات و دعا داریم و فلسفه آن چیست. عیوضی در این کتاب، روایت‌های مختلفی از ائمه اطهار علیهم‌السلام را نقل می‌کند تا نشان دهد که دعا و مناجات چه اهمیت فراوانی دارد. او خداوند را مطلق کمالات، زیبایی‌ها و خوبی‌ها دانسته و انسان را شایسته آن می‌داند که در گفت‌وگو با او ابتدا به جهل و نقص خود اعتراف کند.
گفت‌وگوی محترمانه با معبود
جاده خدا سیدمحمد سادات اخوی
سیدمحمد سادات اخوی، چهره‌ای است که هم با قلمش شناخته می‌شود و هم با اجراهای تلویزیونی‌اش در برنامه‌های معارفی. او نیز 2کتاب نگاشته به نام‌های «جاده خدا» و «پشت تو قایم شدن». او در کتاب جاده خدا، با نثری ادبی به مناجات با خدای خویش پرداخته است. او به واقع در جاده خدا، با مفاهیمی قرآنی و درخواست‌هایی ادیبانه و همراه با احترام فراوان، با خداوند خودش مناجات می‌کند. سادات‌اخوی درباره این کتاب می‌گوید:«قطعات جاده خدا را طی 15سال نوشته‌ام امیدوارم مخاطبان این کتاب سخنان آن را حرف دل خود با خداوند بدانند.» این شاعر و نویسنده همچنین اشاره کرده است که بخش‌هایی از قطعات این کتاب، پیش از چاپ آن در صدا و سیما هم پخش شده و درخواست‌های مکرر بینندگان باعث شکل‌گیری این اثر شده است.
خداوند مولانا
دعا و نیایش مولوی
شاید اگر در مثنوی معنوی و دیگر اشعار مولانا جست‌وجو کرده باشید، متوجه شده‌اید که چه مناجات‌های نابی بین آنها موجود است. اصلا همان بیت معروف «هیچ آدابی و ترتیبی مجوی/هرچه می‌خواهد دل تنگت بگوی» را که به یک موضوع مناجات‌محور هم مربوط می‌شود، اصل و اساس دعا و مناجات دانسته‌اند. کتاب «دعا و نیایش» به واقع پژوهشی است درباره مفهوم و مسئله دعا در آثار مولانای بزرگ. این کتاب را محمد کرمانی پژوهش و نگارش کرده است و در آن دیدگاهی عرفانی اسلامی مولانا درباره مفهوم دعا مورد بحث قرار گرفته است. نیایش‌های مثنوی معنوی در این اثر، با روش متکی بر قرآن کریم و مبتنی بر عقل سلیم مورد ارزیابی قرار گرفته است. در پایان هر فصل نیز مناجات‌هایی از مولانا در مثنوی معنوی نشر یافته است.
در همینه زمینه :
گزارش
آن سوی مرز
گزارش
گفت‌وگو