طرح جامع مدیریت پسماند؛ نقشه راه تحول

سید‌آرش حسینی‌میلانی ـ  عضو شورای شهر تهران

 لایحه طرح جامع مدیریت پسماند در صحن شورای اسلامی مورد بررسی و تصویب قرار گرفت و ریل‌گذاری جدیدی را برای یکی از مهم‌ترین حوزه‌های خدماتی مدیریت شهری در افق زمانی 20ساله آینده ترسیم کرد. برای اینکه درک بهتری از شرایط موجود در عرصه پسماند داشته باشیم، ابتدا باید شِمایی از وضعیت مدیریت پسماند شهر داشته باشیم:
1ـ  هم‌اکنون سرانه تولید پسماند در تهران 764گرم در روز است که 492گرم به بخش خانگی و 272گرم به بخش غیرخانگی اختصاص دارد.
2ـ براساس نتایج نمونه‌گیری‌های انجام‌شده در مبدأ، 58درصد پسماندهای خانگی، غذایی بوده، 34درصد پسماند خشک ارزشمند و 8درصد پسماند خشک غیرارزشمند است که ترکیب پسماند خشک ارزشمند شامل پلاستیک‌ها 18درصد، مقوا و کارتن 10درصد، فلزات 1.5درصد، شیشه 2.5درصد و نان 3درصد است.
3ـ فرکانس جمع‌آوری پسماند حداقل یک‌بار در شبانه‌روز است اما در بسیاری از مناطق این کار بیش از یک‌بار انجام می‌شود. در 10درصد نقاط نیز فرکانس جمع‌آوری پسماند تا 3بار در روز برآورد می‌شود، درحالی‌که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته فرکانس جمع‌آوری یک‌بار در هفته است.
4ـ بیش از 80درصد پسماند تولیدی به آرادکوه (بین 5000 تا 5500تن) حمل می‌شود. به‌طور کلی 60درصد کل پسماند تولیدی تهران دفن می‌شود که درصد دفن اصولی آن ناچیز است. در مورد پسماند ساختمانی 62درصد منتقل‌شده و 95درصد آن دفن می‌شود.
5ـ میزان وصول هزینه‌های خدمات پسماند حدود 50درصد است. اکنون پرداخت کامل عوارض فقط در زمان نقل‌و‌انتقال ملک یا انحصار وراثت اجباری است و در حالت عادی، سازوکاری برای دریافت به‌روز این عوارض وجود ندارد.
6ـ گسترش زباله‌گردی و شکل‌گیری یک بخش غیررسمی بزرگ، فعالیت کودکان کار در بخش‌های غیررسمی، اعتراض به فعالیت مجتمع آرادکوه، میزان پایین مشارکت اجتماعی در ذخیره‌سازی و تفکیک از مبدأ و سردرگمی شهروندان با  اجرای برنامه‌های مختلف و منقطع، جزو آسیب‌های اجتماعی مهم در حوزه پسماند است.
با تکیه بر موارد یادشده، باید بپذیریم که تهران برای زیست‌پذیر باقی‌ماندن و مدیریت بهینه و متناسب با استانداردهای محیط‌زیستی و بهداشتی چاره‌ و الزامی جز اصلاح در روند مدیریت پسماند خود ندارد؛ چراکه ادامه روند موجود، نه‌تنها دیگر متناسب با توان اقتصادی شهر نیست بلکه لطمات غیرقابل جبرانی به محیط‌زیست تهران و حریم پیرامونی آن وارد می‌کند. در پاسخ به این معضلات، طرح جامع مدیریت پسماند تهران با چشم‌اندازی 20ساله و 6 هدف یکپارچگی کلیدی سیستم مدیریت پسماند شهری، بهینه‌سازی فرایندهای موجود مدیریت پسماند، پایداری اقتصادی و مالی، کمینه‌سازی اثرات سوء بهداشتی و محیط‌زیستی، جلب مشارکت حداکثری و کاهش آسیب‌ها و اثرات سوء اجتماعی و فرهنگی مورد تدوین قرار گرفت.
تغییر سیستم جمع‌آوری از فرم فعلی به سیستم ترکیبی جمع‌آوری از درب منزل و مخازن هوشمند، یکی از مهم‌ترین خروجی‌های طرح جامع مدیریت پسماند است و دستاورد ملموس آن، کاهش پدیده زباله‌گردی و بهبود منظر شهری است. در این چارچوب، تعداد غرف بازیافت باید به سه‌برابر وضعیت فعلی افزایش یافته و استفاده از خودروهای ملودی‌دار با استفاده از ظرفیت‌های هوشمندسازی، ارتقای جدی یابد. همچنین فرکانس جمع‌آوری در افق طرح به 2بار در هفته خواهد رسید. در این طرح با حذف 2 ایستگاه میانی پرمعضل و احداث 4کارخانه پیشرفته پردازش (MRF) در مجاورت ایستگاه‌های مذکور، حمل پسماند به مرکز دفن آرادکوه به میزان 20درصد تا  سال 1404کاهش خواهد یافت که از نظر ترافیکی و محیط‌زیستی اثر مثبت قابل توجهی است. همچنین تغییرات گسترده‌ای در سایت آرادکوه جهت کاهش نرخ دفن و کاهش انتشارات محیط‌زیستی پیش‌بینی شده و با انتخاب سناریوی حداکثرسازی بازیابی منابع از کمپوست و تولید سوخت جامد بازیافتی‌(SRF) ، در افق طرح کاهش دفن به میزان 45درصد نسبت به وضعیت کنونی پیش‌بینی شده است. برای جلوگیری از انتشار بوی بد نیز، تا پایان سال‌1403 کلیه ظرفیت تولید کمپوست موجود با تغییر فرایند هوادهی به سیستم سرپوشیده تبدیل می‌شود. تغییر در روش وضع و وصول بهای خدمات به سیستم پرداخت براساس میزان دورریز (PAYT) رهیافت مهم دیگری است که براساس آن عدالت محیط‌زیستی محقق شده و شهروندان براساس وزن زباله تولیدی خود بهای جمع‌آوری و دفن آن را پرداخت خواهند کرد و به این ترتیب اقشار پرمصرف به تناسب سهم بیشتری را پرداخته و نیروی محرکه مالی برای گسترش طرح تفکیک از مبدأ فراهم خواهد شد. یکی از کلیدی‌ترین راهبردها برای اجرای مؤثر در ریل‌گذاری جدید مدیریت پسماند، یکپارچگی سازمانی و جلوگیری از جزیره‌ای عمل‌کردن فعالیت‌ها‌ست. در این چارچوب، باید سازمان مدیریت پسماند متولی کلیه خدمات جمع‌آوری پسماند، دفن، پردازش و بازیافت آن باشد. این در حالی است که در وضعیت کنونی شاهد غلبه نگاه منطقه‌ای در فرایند مدیریت پسماند بوده و این موضوع تبعات چندی چون عدم‌شفافیت درآمدهای پسماند خشک ارزشمند و ظهور شبکه‌های غیررسمی و گاهی بزرگ جمع‌آوری زباله داشته است. در این مسیر، شهر تا سال‌1403 به 9پهنه تقسیم شده و کلیه خدمات جمع‌آوری پسماندهای خشک، تَر، مخلوط، حجیم و راهبری ایستگاه‌های انتقال و خطوط پردازش در هر پهنه به یک پیمانکار واگذار می‌شود. عملیات رفت‌ و روب نیز از عملیات جمع‌آوری تفکیک شده و توسط مناطق و زیرنظر معاونت خدمات شهری اجرا خواهد شد. نکته مهم اینکه هرچند موضوع مدیریت پسماند شهر تهران، مسئله‌‌‌ جدیدی نیست و از 114سال پیش که بلدیه تهران تاسیس شد تا به امروز، مسئله رفت و روب و نظافت معابر شهری به‌ویژه در 6دهه اخیر ازجمله دغدغه‌های مقاطع مختلف مدیریت شهری بوده، اما آنچه مشهود است، این است که روند کار حاکم بر فعالیت‌ها عمدتا اقتضایی بوده و اکنون شهر ما با توجه به چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو نیاز دارد حرکتی برنامه‌محور را در حوزه پسماند در پیش گیرد. قطعا در چنین شرایطی مقاومت‌هایی هم در بخش‌های مختلف سازمانی، هم در میان ذی‌نفعان به‌ویژه شبکه غیررسمی جمع‌آوری پسماند و هم در میان بخشی از شهروندان رخ خواهد داد. این مسئله ضرورت حمایت همه‌جانبه، سیستمی و مؤثر ارکان مختلف مدیریت شهری از اجرای طرح جامع مدیریت پسماند را روشن می‌سازد. بی‌تردید دستیابی به این مهم جز با مشارکت و آموزش گسترده مردم فراهم نمی‌شود .شورایاران و سمن‌ها به‌عنوان دو پیشران مدیریت شهری، در این عرصه می‌توانند نقش جدی در گفت‌وگوهای جمعی، اقناع شهروندان، جلب مشارکت‌های اجتماعی و آموزش‌های مردمی داشته باشند و در موضوع تفکیک پیشگام باشند.