آینده تاریک مطبوعات

مرضیه ثمره‌حسینی_روزنامه‌نگار

تبعات اقتصادی بحران کرونا و رکود بازارهای جهانی پردامنه و گسترده بود، اما بحرانی که متأثر از شیوع این ویروس در حوزه فرهنگ به‌وجود آمد نیز عمیق بود و سال سیاه کرونا زخمی کاری به بخش‌های مختلف فرهنگ ازجمله حوزه مطبوعات زد. سال کرونا با وجود بمباران اخبار کرونایی، سال تلخکامی اهالی رسانه‌های مکتوب بود. در پی این تصور که ویروس کرونا از روی کاغذ قابل انتقال است، روزنامه‌ها چند روز چاپ نشدند و زنگ خطر انقراض این رسانه به صدا درآمد. بسیاری از اهالی مطبوعات، این تعطیلی را بدیمن دانستند و کرونا را به میخ آخر بر تابوت مطبوعات تشبیه کردند. درباره اوضاع روزنامه‌ها در زمانه کرونا و پیش‌بینی روزهای آینده مطبوعات با مدیران مسئول سه روزنامه شهروند، هفت صبح و اعتماد صحبت کرده‌ایم.

شرکت در رقابتی از پیش باخته
نزدیک به 200‌سال از تاریخ چاپ نخستین روزنامه در ایران می‌گذرد و نمی‌توان نقش پویای این رسانه را در تحولات و بزنگاه‌های تاریخی ایران‌زمین ازجمله رخداد انقلاب مشروطیت که تغییر ساختار نظام سیاسی و اجتماعی ایران را سبب شد، از نظر دور داشت. دوره رضاشاه، تیغ سانسور، روزنامه‌ها را بی‌خون کرد، اما پس از شهریور 20، باز روزنامه‌ها جان گرفتند و به‌عنوان ابزار اصلی احزاب و تشکل‌های سیاسی و فرهنگی در تحولات جامعه نقش‌آفرینی کردند؛ نقشی که در وقایع تاریخی دوران پهلوی دوم و به‌ویژه وقایع منجر به انقلاب 57 هم بارز بود. انقلاب تکنولوژی اما به ضرر مطبوعات انجامید و با ظهور رادیو و تلویزیون، هجرت مخاطبان رسانه‌های مکتوب آغاز شد و در سال‌های اخیر با ظهور رسانه‌های دیجیتال شدت گرفت.

اسماعیل رمضانی، مدیرمسئول روزنامه شهروند، معتقد است که در زمانه کنونی، رسانه‌های آنلاین به‌شدت رسانه‌های رسمی مخصوصاً رسانه‌های مکتوب را مورد هجمه قرار داده و کارکردهای آنها را سلب کرده‌اند. وی بر این باور است که در عرصه‌ای که ایجاد شده، امکان رقابت این دو گروه بسیار سخت است. «رسانه‌های آنلاین روزبه‌روز در حال پیشی‌گرفتن هستند و رسانه‌های مکتوب برعکس آنها در حال عقبگرد هستند و درواقع وارد رقابت از پیش باخته‌ای شده‌اند.» رمضانی دلیل شکست رسانه‌های مکتوب دربرابر رسانه‌های آنلاین را به قوانین حاکم بر رسانه‌های رسمی مرتبط می‌داند؛ قوانینی که وقتی پای رسانه‌های کاغذی وسط می‌آید دست‌وپاگیر و بسیار سختگیرانه دنبال می‌شوند و جلوی کوچک‌ترین رقابتی را از باب فضای آزادی انتشار می‌گیرند. وی در این‌باره می‌افزاید: درحالی‌که رسانه‌های رسمی با کوچک‌ترین خبر، عکس و مطلبی با واکنش‌های متعدد از نواحی مختلف، چه از سمت کسانی که موضوع به آنها ربطی پیدا می‌کند و چه از سوی دستگاه‌های نظارتی، مواجه می‌شوند، رسانه‌های آنلاین هر چه می‌خواهند منتشر می‌کنند و معمولاً هم پیگیری قضایی و حقوقی برایشان انجام نمی‌شود. نتیجه هم آن شده که یک توییت یا نشر متنی از سوی فردی در فضای اینستاگرام تأثیرش بر مردم به‌مراتب بیشتر از گزارش‌های تحلیلی یک رسانه رسمی‌ است که چندین خبرنگار و نیرو با سال‌ها سابقه نشر و فعالیت دارد! 

رسانه‌های رسمی دنباله‌رو رسانه‌های غیررسمی شده‌اند
امروز دغدغه روزنامه‌نگاری در ایران، بقا است و اهالی مطبوعات خود اذعان دارند که اثرگذاری آنها بر افکار عمومی کمرنگ شده است. نظر مدیرمسئول روزنامه شهروند در این‌باره این است که رسانه‌های رسمی به کل، تأثیرگذاری خود را بر افکار عمومی از دست داده‌اند و ما دوران افول و کاهش کارکرد و تأثیرگذاری آنها را شاهدیم، البته روزنامه‌ها همچنان بر افکار خصوصی اثرگذارند و به‌عنوان یک تریبون رسمی سیاسی یا یک بنگاه خبری وابسته به یک جناح، سازمان و حزب کارکرد دارند، اما در زمینه تأثیرگذاری بر افکار عمومی امروز دنباله‌رو رسانه‌های غیررسمی و در حال تبدیل به رسانه‌های فردمحور هستند. رمضانی تأثیرات کرونا بر روزنامه‌ها را متأثر از تغییراتی که در سبک زندگی مردم پدید آورده، بلندمدت می‌داند و می‌گوید: در سایه چالش‌های اقتصادی، رقابت ناعادلانه با فضای آنلاین و شیوع کرونا، ادامه حیات رسانه‌های رسمی به‌ویژه رسانه‌های مکتوب با مشکلات بیشتری روبه‌رو خواهد شد.

کرونا می‌توانست تبدیل به فرصت شود
علی مزینانی، مدیرعامل روزنامه هفت صبح، تأثیرات غیرمستقیم کرونا بر مطبوعات را بیشتر و عمیق‌تر از تأثیرات مستقیم آن می‌داند و می‌گوید: در بحران اقتصادی، نخستین کالایی که از سبد خانوار حذف می‌شود، اقلام فرهنگی و در صف اول آن، روزنامه‌هاست. مشکلات اقتصادی و تعطیلی کسب‌وکارها ناشی از شیوع کرونا هم بر مصرف رسانه‌ای در حوزه مکتوب بسیار اثر گذاشت. مزینانی اما کرونا را تهدید نمی‌داند و معتقد است در پی قرنطینه و در خانه‌مانی فرصتی برای پیوند مردم، که اوقات فراغت بیشتری داشتند، با رسانه‌های مکتوب فراهم شد، اما مشکلات ساختاری و فقدان سیستم اشتراک در شهرهای بزرگ ایران و نبود حمایت باعث شد رسانه‌ها فقط تحت‌تأثیر اثرات منفی کرونا قرار بگیرند. وی بر این باور است که کفه کرونا دربرابر مشکلات پیشین رسانه‌ها بی‌وزن بود و هرچند در سال کرونا حوادث و سوژه‌های رسانه‌ای به‌شدت کم شد، اما تأثیر کرونا بر اوضاع بد امروز روزنامه‌ها چندان نبوده. مدیرمسئول روزنامه هفت صبح هم ریشه همه مشکلات رسانه‌های رسمی را بی‌اعتمادی مردم به این رسانه‌ها می‌داند و معتقد است هرچند رسانه‌های رسمی همچنان بر سیستم اداری و حاکمیتی جامعه اثرگذارند، اما نقش آنها در ارائه اطلاعات و آگاه‌سازی عمومی بسیار کمرنگ‌تر شده است. مزینانی سال 1400 را نمود تمام اتفاقات ناگوار طی 10سال اخیر برای مطبوعات می‌داند و می‌گوید: با وضع موجود، در سال پیش رو با وجود آنکه سال انتخابات است و اخبار مربوط به واکسن کرونا بیشتر خواهد بود اما روزنامه‌ها به‌دلیل گرانی کاغذ، بحث سانسور و خودسانسوری، مشکلات اقتصادی بنگاه‌ها و کاهش آگهی‌ها و نیز به‌خاطر مشکلات اقتصادی مردم، با افت شدید تیراژ مواجه خواهند شد. وی رسانه‌های آنلاین را نه تهدید، بلکه فرصت می‌داند و می‌گوید: در دوره کرونا، رسانه‌های آنلاین می‌توانند با تولید محتوا و حذف خودسانسوری که بلای جان رسانه‌های مکتوب است، جریان‌ساز شوند و با ایفای نقش محوری در حوزه اطلاع‌رسانی، مرجعیت رسانه‌ای را به رسانه‌های داخل کشور برگردانند.

رسانه‌های داخلی را باید آزاد گذاشت

الیاس حضرتی، مدیرمسئول روزنامه اعتماد، معتقد است مشکلات روزنامه‌ها از سال 88 به این طرف به سه فصل تقسیم شد: فصل نخست، ریزش اعتماد مردم از رسانه‌های داخلی بود. در پی فشارها و تنگ‌نظری‌هایی که روزبه‌روز بیشتر دست رسانه‌های داخلی را بست، مردم به سمت رسانه‌های ماهواره‌ای متمایل شدند که راست و دروغ را ترکیب می‌کنند و به کسی هم پاسخگو نیستند. حضرتی فصل دوم مشکلات روزنامه‌ها را مربوط به گردش با سرعت و با قدرت مخاطبان به سمت رسانه‌های دیجیتال می‌داند و می‌افزاید: در فضایی که رسانه‌های مکتوب با محدودیت مواجه هستند، رسانه‌های دیجیتال به‌عنوان موضوعی جدید و جذاب، بدون محدودیت جلو افتادند و فشار مضاعفی بر رسانه‌های مکتوب وارد شد. فصل سوم مشکلات در پی شیوع کرونا بر روزنامه‌ها آوار شد. از نظر مدیرمسئول اعتماد، کرونا به‌مثابه تیر خلاص بود و باعث شد دکه‌های روزنامه‌فروشی خودبه‌خود کارایی خود را از دست دهند. مدیرمسئول روزنامه اعتماد بر این باور است که تنها کاری که برای مطبوعات می‌توان کرد و جلوی انقراض رسانه‌های کاغذی را گرفت، بازگرداندن مرجعیت رسانه‌ای به داخل کشور است. وی می‌گوید: هم‌اکنون مرجعیت رسانه‌ای به‌طور کامل از داخل کشور خارج شده و رسانه‌های خارج از کشور با ایجاد جنگ روانی و برنامه‌های براندازی، امنیت ملی را به خطر می‌اندازند؛ رسانه‌هایی که مدعی کار حرفه‌ای و مستقل هستند، اما تجربه وقایع تلخ سال‌های 96و 98 نشان داد هیچ‌کدام بی‌طرف نیستند و سر بزنگاه با طبل و دهل خود وارد میدان می‌شوند و به اختلافات و اعتراضات، در جهت غلط، دامن می‌زنند. حضرتی معتقد است که در این شرایط، هر دلسوزی، هر فردی که میهن‌پرست است و منافع و امنیت ملی برایش اولویت دارد باید به‌دنبال آن باشد که مرجعیت رسانه‌ای به داخل کشور برگردد. الزامات این کار این نیست که مجموعه حکومت و نهادهای حکومتی به روزنامه‌ها کمک مالی کنند، کاغذ بدهند و... چرا که یک رسانه واقعی به هیچ‌کدام از این کمک‌ها نیاز ندارد، تنها راه این است که به روزنامه‌ها اعتماد کنند و اجازه دهند که اهالی رسانه در سایه آزادی، به‌طور جدی و حرفه‌ای به مباحث و سوژه‌های مختلف ورود کنند.وی می‌افزاید: اگر مسئولان و مقامات امنیتی و قضایی اندکی دندان روی جگر بگذارند و امنیت نهاد و بدنه روزنامه‌نگاری تضمین شود و روزنامه‌نگاران احساس آرامش کنند، از آنجا که ظرفیت مجموعه روزنامه‌نگاری ما اعم از مدیران مسئول، سردبیران، دبیران بخش‌ها، خبرنگاران، عکاسان و گرافیست‌ها فوق‌العاده غنی است، آنها می‌توانند در بدترین شرایط به بهترین شیوه، جذاب‌ترین گزارش‌ها را در بخش‌های مختلف محیط‌زیست، اقتصاد، سیاست، فرهنگ و... که مطالبه مردم است، تولید کنند تا دست در دست در جامعه بچرخد؛ به این ترتیب مرجعیت رسانه باز به داخل کشور و به سمت رسانه‌های مکتوب برخواهدگشت. مانند ژاپن که با وجود آنکه پهنای پاند اینترنت این کشور ده‌برابر بیشتر از ایران است، همچنان روزنامه‌ها در تیراژ 10تا 15میلیونی منتشر می‌شوند؛ یا تجربه نشریات در برخی کشورهای غربی که گرچه بخش‌هایی را تعطیل و محدود کردند اما همچنان با سوژه‌های بکر و خلاقانه، مرجع اطلاع‌رسانی در جامعه هستند. تفاوت بزرگ رسانه‌های آزاد در داخل کشور با خارج از کشور هم این است که رسانه داخلی به بقا و ثبات کشور علاقه‌مند است و اگر احساس شد حرکتی علیه منافع ملی انجام می‌شود، به‌راحتی قابل پیگیری و بررسی و تحلیل است.

مدیرمسئول روزنامه شهروند، معتقد است که در زمانه کنونی، رسانه‌های آنلاین به‌شدت رسانه‌های رسمی مخصوصاً رسانه‌های مکتوب را مورد هجمه قرار داده و کارکردهای آنها را سلب کرده‌اند. وی بر این باور است که در عرصه‌ای که ایجاد شده، امکان رقابت این دو گروه بسیار سخت است