یادداشت/ فلسفه شوخ‌طبعی؛ از کف خیابان تا تاریخ اجتماعی

عیسی محمدی-  روزنامه‌نگار

همین چند روز پیش بود که کلیپی دیدم از یک استندآپ کمدی، از فردی گمنام در فرحزاد تهران. البته شاید این کلیپ برای مدت‌ها پیش بوده باشد، اما من آن را تازه دیده باشم، یا اینکه تازه منتشر شده باشد. در جمع خودمانی، یک جوان خوش‌استعداد، بخش خبری بیست و سی تلویزیون و بخش‌های خبری 2 تا از شبکه‌های معروف ماهواره‌ای را مرور و البته نقد کرده و انصافاً هم سنگ تمام گذاشته بود و با خونسردی پایان‌ناپذیر، همه را نقد کرده بود. کلی حالم خوش شد با این کلیپ و البته کلی هم دلم خنک شد. چرا که در نهایت، نگاه انتقادی‌ام به این برنامه‌های خبری هم التیام پیدا کرد؛ ولی این‌بار با روی خوش و لب خندان. به راستی که طنز، چه قدرت بالایی دارد و چه ژانر فراموش‌شده‌ای است؛ اما چرا؟ با هم دلایلش را بازخوانی می‌کنیم.
1- یک‌بار دوستی جامعه‌شناس، درباره یکی از استندآپ‌کاران سنتی آذری‌زبان، به اسم اسماعیل حیدری، جمله ماندگاری گفته بود. و این که بنده خدا، بیشتر از صد  جامعه‌شناس ، نخبه اجتماعی و فرهنگی، برای فرهنگ و نگاه اجتماعی و اصلاح اجتماعی جامعه ما مفید است. اسماعیل حیدری معمولاً به سبکی طنز و کاملاً فکرشده، رفتارهای ضد‌اجتماعی مردم را نقد می‌کرد؛ طوری که به آنها بر نمی‌خورد و تازه، کلی هم می‌خندیدند. بله، طنز می‌تواند اصلاح اجتماعی جدی به همراه داشته باشد.
2- کارکرد بعدی طنز، کارکرد حال خوب آن است. روانشناسان ثابت کرده‌اند که منفی‌نگری، رفتاری کاملاً طبیعی ، معمولی و ذاتی در انسان است. یعنی انسان به واسطه تربیت تاریخی‌ای که داشته و از ابتدایی که غارنشین و طبیعت‌نشین بوده، با کوچک ترین صدا و اتفاقی، اول فرض یک اتفاق بد را می‌داده است. چاره‌ای هم نداشته؛ چون به اندازه امروز پیشرفته نبوده. حتی در روزگار پیشرفته امروز نیز، هنوز این واکنش‌های روانی جمعی تاریخی، در درونش جا مانده است. پس انسان برای حال خوب باید تربیت شود. طنز، می‌تواند بخشی از این تربیت باشد.
3- نکته بعدی، تقویت هوشی جامعه است. تعجب می‌کنید؟ دکتر ادوارد دوبونو، از بزرگان ذهن‌پژوه و تفکرپژوه جهان است که ایده‌های او، امروزه در بسیاری از مدرسه‌ها و نظام‌های آموزشی و سازمانی و... تدریس می‌شود. دوبونو می‌گوید: شوخ‌طبعی و طنزپردازی، بزرگ‌ترین کارکرد ذهن مغز است. اما چرا؟ چون شما به‌صورت بداهه، چند چیز را به هم اضافه کرده و ترکیب و مفهومی جدید از آنها به‌دست می‌آورید. از نگاه ذهن‌پژوهانه، این اتفاق خیلی خاص و عجیب است. بشر تازه در حال طراحی هوش مصنوعی است که بخشی از کارکردهای ذهن را تقلید و تکرار کند. اما بعید است که هوش مصنوعی بتواند در آینده هم به «هنر شوخی کردن» و «طنزپردازی» دست یابد. حالا اگر شما شوخ‌طبعی و طنزپردازی بالایی داشته باشید، یعنی مدام در حال تقویت هوش‌تان هستید.
4- جامعه ایرانی از حیث تاریخی، جامعه‌ای تک‌صدایی بوده است. به همین دلیل است که صراحت کلام و صراحت لهجه در آن، نه وجود داشته و نه اجازه وجود داشته است. به همین دلیل هم معمولاً حرف‌ها در لفافه و به‌صورت پوششی گفته می‌شده است. طنزپردازی در چنین جامعه‌ای که هنوز هم به چندصدایی بودن عادت نکرده، می‌تواند پوششی مهم برای نقدهای جدی باشد...