گنجینه‌ای در گورستان آق امام

ستاره حجتی- خبر‌نگار

روزهاست که در نزدیکی گورستان تاریخی آق‌امام، سنگ‌مزارهایی رها شده روی زمین، نگاه هر کسی را به‌خود جلب می‌کند؛ سنگ‌هایی که قدمتی تاریخی دارند، اما گویا به اندازه قدمت‌شان اهمیت ندارند تا حفاظتی از آنها صورت بگیرد. بقعه و گورستان تاریخی آق‌امام، در نزدیکی شهرستان بندر ترکمن استان گلستان بهمن سال1383 با شماره11304 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست آثار تاریخی و فرهنگی کشور به ثبت رسید؛ اگر چه بقعه دارای بنای شبستانی الحاقی و متأخر بود که در مجموعه گورستان و بقعه ثبت نشد. تولیت این بقعه در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه کشور است و بعد از چند سال از ثبت ملی این اثر، سازمان اوقاف و امور خیریه تصمیم به بازسازی شبستان الحاقی گرفت. بر این اساس هماهنگی‌ها به‌منظور انجام عملیات عمرانی کوچکی با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان انجام شد. شکافتن دیوارهای شبستان اما پرده از رازی تاریخی در این مجموعه برداشت. بیش از 100سنگ مزار حکاکی شده ارزشمند تاریخی از دل دیوارهای شبستان بیرون آمد. سنگ‌هایی که به‌نظر می‌رسد روزی بر مزار عزیزان از دست رفته‌ قرار گرفته اما گویا در زمان ساخت شبستان که آن را بین 50 تا 70 سال پیش می‌دانند به جای آجر در ساخت دیوارها استفاده شده بودند. سنگ‌هایی با نقش‌های برجسته، اشعار زیبا و نقوشی از کسب و پیشه متوفی. حالا سنگ‌ها از مأمن آرام خود در کنج دیوارها بیرون کشیده و در نزدیکی شبستان روی خاک رها شده‌اند؛ در این زمستان، زیر باد و باران و در منطقه‌ای بدون حفاظت. سنگ‌هایی که محمود اخوان، کارشناس اسناد تاریخی در بازدید میدانی از گورستان، قدمت آن‍ها را تا قرن 9 و 10 هجری به عقب می‌راند.

سرقت بخشی‌ از سنگ‌ها
فعال اجتماعی ترکمن هم در مورد این گورستان به همشهری می‌گوید: گورستان و بقعه آق امام بخشی از میراث تاریخی ارزشمند و محترم در منطقه و شبیه قطعه‌ای است که مجموعه تاریخ معماری و زندگی قوم ترکمن در این منطقه را تکمیل می‌کند. آنچه از دیوارهای شبستان هم بیرون کشیده شده تأییدی دیگر بر قدمت هنر و فرهنگ ماست.
اسحاق حمایتی ادامه می‌دهد: از زمان استخراج این سنگ‌‌ها به‌دلیل اینکه حفاظتی صورت نگرفت، تعدادی از آنها به سرقت رفتند و تعدادی هم تخریب شدند. از سنگ‌هایی هم که از گذشته تا امروز روی گورها بود جز بخش‌های کوچکی چیزی باقی نمانده است. حداقل انتظار ما این است که اجازه ندهند صرفا به‌دلیل بی‌توجهی یا تعلل در تصمیم‌گیری این سنگ‌ها نیز تخریب شوند.

اوقاف در انتظار مجوز میراث
مدیر اطلاع‌رسانی و روابط ‌عمومی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان گلستان، در مورد وضعیت آشفته این آثار تاریخی به همشهری می‌گوید: یکی از مسائل ما برای ساماندهی این سنگ‌ها موضع میراث فرهنگی است که سخت اجازه هر تغییر و تحولی را می‌دهد. البته ما برای بازسازی با مجوز میراث اقدام کرده‌ایم.
اسفندیار سلمانی ادامه می‌دهد: این موضوع در حوزه و شرح وظیفه دستگاهی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور و اداره کل متبوع آن در استان است. نمی‌توانیم بدون دستور مشخصی از سوی این دستگاه سنگ‌ها را جا‌به‌جا کنیم.

تلاش برای انتقال سنگ‌ها به مکان نگهداری موقت
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان می‌گوید پیشنهادها برای ساماندهی این سنگ‌ها به اوقاف داده شده و اوقاف تمایل دارد سنگ‌ها را در موزه وقف خودش جابه‌جا کند. سارا اخوت در این‌باره به همشهری می‌گوید: هماهنگی با اداره کل اوقاف و امور خیریه استان هرچند به کندی اما پیش می‌رود و این سنگ‌ها از مجموعه‌ای که تحت تولیت و مالکیت مستقیم اوقاف است استخراج شده. ما پیگیری کردیم و باز هم این پیگیری را انجام خواهیم داد که سریع‌تر به نتیجه برسیم. ان شاءالله به‌زودی سنگ‌ها از مجموعه جمع‌آوری و به منطقه‌ای برای نگهداری موقت سپرده خواهد شد تا مکان استقرار نهایی آنها مشخص شود.

بقعه تاریخی یا امامزاده آق امام شهرستان ترکمن در فاصله ۱۰کیلومتری بندر ترکمن، در میان قبرستان عمومی روستای قره قاشلی واقع شده است. این زیارتگاه و محوطه آن روی تپه‌هایی باستانی جای گرفته که بنا بر مطالعات انجام شده متعلق به عهد صوفی است. اگرچه در دوره‌های گوناگون تا امروز همچنان در این گورستان تدفین انجام می‌شود، اما سنگ‌های زیادی به‌صورت ایستاده و منقش بر گورهایی دارد که تنها نشان وجود مزارها در این منطقه است. بسیاری از این سنگ مزارها اما شکسته و فقط نشانه‌های کوچکی از آن در خاک وجود دارد. حالا مجموعه ارزشمند دیگری از این گورستان به‌دست آمده که به‌نظر سرنوشتی جز نابودی ندارند. آن هم درحالی‌که قدمت تاریخی این منطقه بارها به اثبات رسیده است. اردیبهشت امسال بود که بقایای دو اسکلت انسانی از محدوده گورستان قدیمی آق امام پیدا شد. براساس اعلام میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان پس از انجام عملیات تعریض جاده گرگان به بندرترکمن و مسطح شدن لبه‌های گورستان اسلامی آق‌امام، بقایای این دو اسکلت پیدا شد. باستان‌شناسان پس از بررسی اعلام کردند شیوه تدفین این دو اسکلت مربوط به دوره قرون متأخر اسلامی و دست‌کم مربوط به ۴قرن پیش است که با مطالعات باستان‌شناسی گذشته در این گورستان منطبق است. اتفاقاتی که می‌تواند ضرورت حفظ و نگهداری این زیارتگاه تاریخی را دوچندان کند.

مکث
میراث، متولی تعیین تکلیف سنگ‌مزارها
علاوه بر سنگ‌ مزارهای تازه بیرون کشیده از دیوارها که با بازسازی شبستان خسارت دیده‌اند انبوهی از آجرها و بلوک‌های سفالی هم روی سنگ‌هایی که از گذشته بر گورها مستقر بودند ریخته و برخی را شکسته‌اند. موضوعی که نبود یا ناکافی بودن سرکشی به آثار و محوطه‌های تاریخی استان از سوی یگان حفاظت میراث فرهنگی را یادآوری می‌کند. کارشناس مرمت و احیای بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی در مورد مسئله‌ای که در آق امام ایجاد شده، میراث فرهنگی استان را متولی و مسئول می‌داند و عنوان می‌کند: بی‌هیچ شکی میراث فرهنگی استان، متولی ساماندهی این حوزه است و این موضوع فارغ از آن است که عرصه با اعیان یک محوطه یا بنا در مالکیت چه‌کسی یا چه دستگاهی باشد. میراث فرهنگی باید این سنگ‌ها را شمارش، مستند و سنگ‌های دارای ارزش تاریخی و فرهنگی را به محل امنی منتقل کند. الزامی نیست که این مکان در همان ابتدا یک موزه باشد. در مرحله اول حفظ و نگهداری آنها اولویت دارد. حسین کتولی ادامه می‌دهد: به‌عنوان مثال در بازسازی تکایای دوشنبه‌ای (محله‌های تاریخی گرگان) هم سنگ مزارهای شاخصی پیدا شد که با هماهنگی همین دستگاه، در تکایا و به‌صورت نما کار شد. برای جلوگیری از آسیب احتمالی هم در قابی از شیشه قرار گرفتند. در کمترین و نامحتمل‌ترین حالت هم می‌توان سنگ‌ها را با اندودی از گچ یک‌بار دیگر به خاک برگرداند. اما مطالعات باستان‌شناسی و تاریخی باید بر آن انجام شود. کتولی می‌گوید: ممکن است میراث فرهنگی مسئله اعتباری را مطرح بداند، اما می‌تواند از اختیارات حاکمیتی خود استفاده کرده و حین حفاظتی که باید به وسیله نیروهای یگان خود انجام دهد، اداره اوقاف را متقاعد و موظف به جابه‌جایی و ساماندهی این سنگ‌مزارها کند. از نظر قانونی نه‌تنها وزارت میراث فرهنگی محدودیتی ندارد بلکه یکی از سازمان‌های بسیار مخیر در حوزه قوانین حاکمیتی است. نمونه‌های زیادی از نحوه نگهداری این سنگ‌های تاریخی در استان خودمان وجود دارد که می‌تواند از آنها الگوبرداری کند و پیش از اینکه سنگ‌ها به سرقت رفته یا تخریب شود آنها را به‌کار گیرد.