خطای تاریخی در تالاب گاوخونی

زهرا رفیعی_خبرنگار

زندگی تالاب‌ها ارتباط مستقیمی به میزان بارش سالانه دارد و در سال آبی جاری که حدود 5‌ماه آن سپری شده، به‌طور متوسط 85.5میلی‌متر باران باریده است. این عدد از میانگین درازمدت 17درصد و از سال قبل 40درصد کمتر است و فقط 53درصد از ظرفیت مخازن سدهای کشور معادل 50.5میلیارد مترمکعب پر است. سازمان حفاظت محیط‌زیست با وجود اینکه دست بالا را در نظام حقوقی کشور دارد با اجحاف گسترده‌ای روبه‌روست و امسال که بارندگی‌ها از میانگین سالانه کمتر است، اوضاع سخت‌تری را سپری خواهد کرد. این سازمان البته حریف «بارش کم سالانه» نیست و وزارت نیرو است که باید سهم محیط‌زیست را از پشت سد‌ها راهی تالاب‌ها کند و کشاورزانی که در میانه راه، آب را برای کشت‌های دوباره و سه باره برداشت می‌کنند.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست در نشست خبری به مناسبت روزجهانی تالاب‌ها می‌گوید: عملیات احیای تالاب‌ها که شامل حفاظت فیزیکی (طرح‌های قرق) و رفع انسداد از آبراهه‌های منتهی به تالاب می‌شود به احیای تالاب‌ها کمک می‌کند. به‌طور مثال 120هزار هکتار از حاشیه دریاچه ارومیه با قرق احیا شد، همچنین لایروبی در هامون‌های سیستان‌وبلوچستان، آلماگل، آلاگل و آجیگل استان گلستان، ایجاد 320زیرگذر و 40دهنه در احیای هورالعظیم، مؤثر بود.
او با بیان اینکه امسال با انتقال 150میلیون مترمکعب آب، حقابه شادگان از کارون، اوضاع بهتری پیدا کرده است و حدود 95درصد از محدوده تالابی زیر آب رفته است،  می‌گوید: امسال با تصویربرداری هوایی و تطبیق آن با داده‌های زمینی 4 تالاب بختگان، میانکاله، انزلی و هورالعظیم اطلاعات دقیقی به‌دست آوردیم و به‌طور مثال توانستیم با نصب سیستم لیزر و عمق‌سنج میزان آب موجود در تالاب میانکاله را محاسبه کنیم. این روش می‌تواند کمک کند تا بفهمیم اگر دبی آب از چه حدی پایین‌تر رود، تالاب دچار فعل و انفعالات شیمیایی می‌شود که سم بوتولیسم تولید می‌کند.
تیرماه امسال شورای‌عالی تالاب‌ها برنامه‌های 5 و 7ساله ‌برای دو تالاب میانکاله و انزلی تدوین کرد و قرار شد اقداماتی که در کوتاه‌مدت نتیجه می‌دهد، زودتر انجام شود. برای میانکاله قرار بود موضوع لایروبی و تسهیل ارتباط تالاب به دریا توسط مرکز ملی اقیانوس‌شناسی انجام شود. به‌گفته مسعودباقرزاده کریمی، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها، گزارش این مرکز نهایی شده ولی در مورد مرحله اجرایی آن باید جلسه بعدی ستاد تشکیل شود اما به‌دلیل کرونا همه‌‌چیز به تأخیر افتاده است. او در پاسخ به سؤال همشهری در مورد تأثیر این پروژه در کاهش مرگ‌ومیر پرندگان تأکید می‌کند که انجام عملیات لایروبی و تسهیل عبور آب کمکی به افزایش سطح آب در تالاب نمی‌کند و صرفا نبود «تبادل جریان آب» را که از عوامل کاهش سطح اکسیژن در تالاب و بروز سم بوتولیسم است برطرف می‌کند. 100هزار هکتار از بستر تالابی در میانکاله خشکی و 45هزار هکتار آن آبی است که در سال‌های اخیر نیز 8هزار هکتار از این تالاب خشک شده است.

مبارزه اورژانسی با سنبله آبی
بخش‌های زیادی از تالاب انزلی گرفتار رسوبات آلی است و بستری مساعد برای رشد آزولا و سنبله آبی به‌عنوان 2 گونه گیاهی مهاجم شده است. به‌گفته این مقام مسئول اورژانسی‌ترین مشکل تالاب انزلی سنبله آبی است و به همین دلیل هفته گذشته ۱۲میلیارد تومان اعتبار برای مبارزه با آن در تالاب انزلی، ابلاغ شده است. لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی در این میان خبر از انعقاد قرارداد سازمان حفاظت محیط‌زیست با وزارت دفاع برای ساخت دستگاه جمع‌کننده گونه‌های مهاجم داده است.

خطای تاریخی در گاوخونی
اگر نگوییم گاوخونی دیگر مرده است، حتماً احتضار را تجربه می‌کند. 96درصد مساحت تالاب گاوخونی خشک شده است. همدستی تلخی برای نابودی آن اتفاق افتاد. 15سال است که جمعیت، صنعت و کشاورزی ناپایدار در بالادست تالاب توسعه یافته و کسی هم به حقش قانع نشده است. به اعتقاد مسعود باقرزاده‌کریمی، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها آنچه در گاوخونی رخ داده، غفلت و خطای تلخ تاریخی است. او می‌گوید: این تالاب قربانی توسعه بی‌رویه شده است. هرچند وزارت نیرو نیز با سازمان حفاظت محیط‌زیست در مورد حقابه 176میلیون مترمکعبی تالاب هم‌نظر است ولی این حقابه هیچ‌گاه محقق نشده است. حتی در بارندگی 2 سال اخیر که در 50سال گذشته بی‌سابقه بود، گاوخونی بیشتر از 5میلیون مترمکعب آب نصیبش نشد. در این حوضه بارگذاری صورت گرفته که اگر دو برابر سد زاینده‌رود هم باران ببارد باز سهم آب تالاب نخواهد رسید. به همین دلیل سازمان حفاظت محیط‌زیست وارث توسعه غلطی است که اصلاحات شرایط آن به کندی صورت می‌گیرد.
اما قرار است این تجربه تلخ به نقشه راهی تبدیل شود که برای هر مترمکعب آب در حوضه آبریز برنامه داشته باشد. احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست در مورد اجماع دستگاه‌ها برای اجرای «نقشه راه احیای زاینده‌رود» می‌گوید: در جلسه بعدی شورای‌عالی آب این نقشه به تصویب خواهد رسید. در این نقشه تکلیف کشاورزی، صنعت و جمعیت مشخص شده است و حتی الگوی کشاورزی در اصفهان و چهارمحال و بختیاری را نیز تعیین کرده است. این نقشه دیگر به مدیران محلی اجازه اعمال نظر در مورد مصرف آب نمی‌دهد.
اشاره او به اتفاقاتی است که پس از سال84 در مدیریت مصرف آب رخ داد و باعث شد این دو استان به‌صورت مستقل بدون توجه به نیاز آبی پایین دست آب را مصرف کنند. او می‌گوید: حتی در سیل سال‌های97و 98 که بالای 2هزار میلی‌متر در کوهرنگ باران داشتیم، باز هم نگذاشتند که باران به گاوخونی برسد. در آن سال علاوه بر کشت بهاره و پاییز، کشت تابستانه هم انجام دادند. فکر کردند به غنیمتی رسیده‌اند که باید بین خود تقسیم کنند. نقشه راه نجات گاوخونی جلوی این اقدامات را خواهد گرفت.