روایت کودتا

مسعود پویا_روزنامه نگار

درباره کودتای ۲۸مرداد، در کنار اسناد، مقالات و کتاب‌های منتشر‌شده، مستندهایی نیز ساخته شده که هرکدام روایتی از این ماجرا را عرضه می‌کنند. بسیاری از این فیلم‌ها درواقع مستندهای تلویزیونی هستند که با همان شتاب معمول آثار مناسبتی تولید و پخش شده‌اند؛ مستند‌هایی که به هر حال اغراض سیاسی سازندگان و سفارش‌دهندگان را نیز به همراه دارند و در مواردی چیدمان اطلاعات و اسناد و مصاحبه‌ها در خدمت هدفی از پیش تعیین‌شده قرار گرفته‌اند. در این میان و با وجود اختلاف نظر فراوان میان دیدگاه‌های سیاسی سازندگان این مستندها، نهایتا تفاوتی در رویکرد نهادی رسمی در داخل و کانالی تلویزیونی در خارج وجود ندارد. آنها که هوشمندتر بوده‌اند اهداف و اغراض از پیش تعیین‌شده‌شان را پشت ظاهری خونسرد و بی‌طرف پنهان کرده‌اند. مشکل بسیاری از مستند‌های ساخته‌شده درباره کودتا، نداشتن حرف، تحلیل و سندی تازه و کفایت به اسناد دردسترس و جدی نگرفتن پژوهش است. اگر مخاطب کمی اطلاعات تاریخی درباره کودتای ۲۸مرداد داشته باشد، با تماشای این گروه مستندها دچار ملال و در مواردی حیرت می‌شود. ملال از تکرار مکررات و حیرت از غلبه نگاهی ایدئولوژیک که عامدانه بخشی از عوامل مؤثر در کودتا را نمی‌بیند. با این‌همه مروری بر چند مستند ساخته‌شده درباره کودتا نشان می‌دهد همچنان می‌شود نکاتی جذاب و روشنگر یافت و با جداکردن آنها از دل چیدمان مطلوب سازندگان، این قطعات را کنار هم گذاشت و روایت کودتای ۲۸مرداد را تکمیل کرد. ضمن اینکه هر رویکردی به موضوع، از سوی طرف‌های صاحب منافع، دیدگاه‌های اهل مصادره به مطلوب و افراد و جریان‌های سیاسی داخلی و خارجی، واکنش‌هایی را در پی خواهد داشت. و جالب اینکه گاهی‌وقت‌ها معترضان به یک مستند درباره کودتا را افراد و گروه‌هایی تشکیل می‌دهند که سایه همدیگر را با تیر می‌زنند، ولی یا در مورد مصدق، جبهه ملی و کودتا، به‌واسطه اشتراک منافع، اتفاق نظر می‌یابند یا هر تأکید و سند و تحلیل تاریخی را از منظر خود غیرمنصفانه می‌دانند.

ملکه و کودتا


    محصولی از کانال۴ بی‌بی‌سی که با روایت 2مورخ بریتانیایی، پروفسور ریچارد آلدریچ و پروفسور روری کورمک، از اسناد منتشرشده وزارت خارجه آمریکا و یافته‌ها از آرشیو ملی واشنگتن، کار را پیش می‌برد. فیلم همانطور که از نامش برمی‌آید قرار است نقش و سهم ملکه الیزابت دوم را در کودتا بررسی کند و تأکیدش را بر پیامی می‌گذارد که از سوی وزیر خارجه وقت بریتانیا و از قول ملکه صادر شده و هم طرف آمریکایی از آن سوءاستفاده کرده و هم طرف ایرانی در تحلیلش دچار سوءبرداشت شده است. «کودتا و ملکه» گرچه سعی دارد الیزابت دوم را از دست‌داشتن در کودتا مبرا کند، ولی براساس اسنادی که در فیلم هست، نقش بریتانیا در سرنگونی مصدق مورد تأیید قرار می‌گیرد. داستان پیامی که محل سوءتفاهم و سوءاستفاده قرار گرفته هم اهمیت چندانی ندارد و واجد نکته تاریخی خاصی نیست. اینکه ملکه الیزابت که در آن مقطع تازه به قدرت رسیده بود، نقش مستقیم در کودتا نداشته و همه‌‌چیز زیر سر دولتمردان بوده هم موضوع مهمی محسوب نمی‌شود. گفتن اینکه کودتا براساس یک سوءتفاهم و سوءاستفاده درنهایت شکل گرفته هم به شوخی می‌ماند.

کودتای آمریکایی


  نمونه کلاسیک مستند تلویزیونی که تقریبا هیچ نکته تازه‌ای را بیان نمی‌کند. این مستند همانطور که از نامش برمی‌آید با تمرکز بر نقش آمریکا ساخته شده است؛ روایتی آشنا و کلاسیک که به سبک مستندهای روتین با چند مصاحبه شکل گرفته است.
 فیلم برخلاف نامش دقایق زیادی را هم به کودتا اختصاص نمی‌دهد. با شتاب از ماجرای اصلی می‌گذرد. مقدمه و مؤخره‌اش هم مثل تنه اصلی، فاقد نکاتی است که مخاطب قبلا با آنها مواجه نشده باشد. تصاویر مورد استفاده هم اغلب قبلا دیده شده و از بین فیلم‌ها و عکس‌های آرشیوی که در نخستین جست‌وجوهای اینترنتی به‌دست می‌آید انتخاب شده است. مستند «کودتای آمریکایی» روایت رسمی و مکرر گفته‌شده را در قالبی کلیشه‌ای تکرار می‌کند.

مصدق، نفت و کودتا 


    مستندی که در آن کوشیده‌ شده حجم زیادی از اطلاعات را در زمانی کوتاه به بیننده منتقل کند. علت استفاده زیاد از نریشن هم احتمالا به همین دلیل است. فیلم در مورد کودتا، بیشتر بر نقش حزب توده، جنگ سرد، هراس از کمونیسم و اختلافات داخلی در نهضت ملی و یاران و همراهان مصدق تأکید دارد. در واقع جانمایه مستند «مصدق، نفت و کودتا» را اختلافات دکتر مصدق و آیت‌الله‌کاشانی تشکیل می‌دهد. استفاده از فرزند آیت‌الله‌کاشانی هم که حرف‌های تندی درباره مصدق می‌زند بیش از آنکه بی‌طرفی فیلمساز را نشان دهد، از تلاش او برای جهت‌گیری و تأکید بر نقش پررنگ همراهان سابق مصدق در سقوطش حکایت دارد. مصدق، نفت و کودتا، در نقطه مقابل مستند‌های مناسبتی صداوسیما قرار می‌گیرد. با وجود اختلاف دیدگاه شدید، در عمل رویکردی مشابه با آنها دارد؛ رویکردی که در آن کوشیده شده دیدگاهی سیاسی بدون ظرافت و هوشمندی به مخاطب حقنه شود. با اینکه فیلمساز می‌کوشد خود را در مقام راوی دیدگاه‌های مختلف قرار دهد، درنهایت قضاوتش را می‌کند؛ نتیجه‌اش هم پررنگ‌کردن نقش اختلافات داخلی به نفع تقلیل نقش 2ابرقدرتی است که دولت ملی مصدق را سرنگون کردند. فیلم به‌جز برخی تصاویر که از آرشیو انگلیسی‌ها بیرون آمده، به لحاظ بصری هم دستاورد چندانی ندارد. بماند که در استفاده از تصاویر گاهی بی‌دقتی‌های عجیبی به چشم می‌خورد.

   کودتا 


  مستند 2قسمتی «کودتا» 2روایت را کنار یکدیگر پیش می‌برد که درنهایت به دلایل، ریشه‌ها و تبعات کودتای ۲۸مرداد می‌پردازد. سازندگان این مستند راویان‌شان را از 2طیف متفاوت انتخاب کرده‌اند؛ محمدمهدی عبدخدایی از اعضای فداییان اسلام و صادق زیباکلام استاد دانشگاه. نتیجه 2روایت از 2زاویه دید متفاوت درباره یک رویداد است. در بخش‌هایی از مستند کودتا به‌نظر می‌رسد راویان درحال روخوانی کتاب تاریخ دبیرستان هستند. فیلم از ضعف پژوهش رنج می‌برد و زیادی ژورنالیستی است و اطلاعات تازه‌ای به مخاطبش نمی‌دهد.

محاکمه 


    مستند «محاکمه» بیشتر به سرنوشت مصدق پس از کودتای ۲۸مرداد می‌پردازد و درواقع فیلمی است با تمرکز بر بخشی از زندگی رهبر جبهه ملی. این مستند همانطور که از نامش برمی‌آید فیلمی است درباره محاکمه دکترمصدق و در این مسیر به کودتای ۲۸مرداد هم پرداخته می‌شود. مستند محاکمه با اینکه موضوعش مصدق پس از کودتاست، به رخداد ۲۸مرداد۳۲ به‌صورت گسترده‌ای نمی‌پردازد. محاکمه جزو مستند‌هایی است که خلاقیت در آن به چشم می‌خورد و همین موضوع آن را از تولیدات مشابه متمایز کرده است.

مشکل بسیاری از مستند‌های ساخته‌شده درباره کودتا، نداشتن حرف، تحلیل و سندی تازه و کفایت به اسناد دردسترس و جدی نگرفتن پژوهش است. اگر مخاطب کمی اطلاعات تاریخی درباره کودتای 82مرداد داشته باشد، با تماشای این گروه مستندها دچار ملال و در مواردی حیرت می‌شود