پرواز بر فراز آشیانه فاخته

سعید مروتی/ خبرنگار
اولین معارفه سینمادوستان در ایران با میلوش فورمن به دهه50 بازمی‌گردد. به اکران مهم‌ترین فیلم کارنامه او، «پرواز بر فراز آشیانه فاخته (1975)» که در اینجا با نام «دیوانه‌ای از قفس پرید» به‌عنوان فیلمی اسکاری در سینما شهرفرنگ (آزادی فعلی) روی پرده آمد و سینماروهای دهه50 را شیفته بازی درخشان جک نیکلسون (با دوبله فوق‌العاده ناصر تهماسب) کرد. بردن 5 جایزه اسکار (بهترین فیلم، کارگردان، بازیگر نقش اول مرد، بازیگر زن و فیلمنامه اقتباسی) شهرتی جهانی برای اقتباس سینمایی میلوش فورمن از رمان کن کیسی به ارمغان آورده بود. دامنه این شهرت به ایران هم رسیده بود و نتیجه‌اش اکرانی موفق و پرسروصدا بود؛ جوری که مطبوعات آن سال‌ها به فیلم فورمن بیش از هر فیلم خارجی دیگری بها دادند و صفحات هنری روزنامه‌ها و مجلات سینمایی پر شد از نقد و مقاله و گفت‌وگو درباره پرواز بر فراز آشیانه فاخته که برای ایرانی‌ها بیشتر با نام دیوانه‌ای از قفس پرید به‌جا آورده می‌شد و هنوز هم می‌شود. فیلم میلوش فورمن کنار «پدرخوانده» (فرانسیس فورد کاپولا 1972)، «راننده تاکسی» (مارتین اسکورسیزی 1976) و «آرواره‌ها» (استیون اسپیلبرگ 1975)، طنینی از هالیوود تازه و متفاوت را به همراه داشت؛ هالیوودی که در دهه70 به‌مرور با خاموشی و بازنشستگی غول‌های سینمای کلاسیک (جان فورد، هوارد هاکس، ویلیام وایلر، آلفرد هیچکاک، بیلی وایلدر، الیا کازان و...) کنار می‌آمد و به ورود جوان‌های عصیانگر خوشامد می‌گفت. میلوش فورمن، کارگردان اهل چک که در وطنش با فیلم «عشق‌های یک موطلایی»(1969) نامزد اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان را شد، یکی از همین فیلمسازان جوان بود که در دهه70 می‌توانست در هالیوود فعالیت کند. برای کارگردانی که از اروپای شرقی می‌آمد و با وجود انتقادش به سیستم بسته کمونیست‌ها، گرایش چپ داشت، رمان نمادین و ضدجریان کن کیسی انتخابی مناسب محسوب می‌شد؛ رمانی که در دهه پرتب‌وتاب 60 نوشته شده سال‌ها امتیازش در اختیار کرک داگلاس ماند تا سرانجام پسرش مایکل تهیه‌اش را برعهده گرفت و میلوش فورمن کارگردانی‌اش کرد. فیلم با تأکید بر تم فقدان آزادی و ایستادگی نظامی توتالیتر در برابر فردگرایی، کاملا منطبق با حال و هوای زمانه‌اش بود. دورانی که عصیان و انقلاب روح زمان و مقبول روشنفکران بود و فیلم میلوش فورمن هم انعکاسی از این صدا و متعلق به سینمای معترض اجتماعی.
پس از موفقیت خیره‌کننده پرواز بر فراز آشیانه فاخته و پس از یکی، دو تجربه ناکام و ناموفق که در اینجا هم خیلی دیده نشدند، نوبت به «آمادئوس» (1983) رسید که در عصر ویدئو و نوار وی‌اچ‌اس، علاقه‌مندان سینما را شیفته خود کرد. در دورانی که امکان تحقق تجربه جمعی برای تماشا و لذت بردن از فیلم‌های روز دنیا به‌دشواری محقق می‌شد، «آمادئوس» (1984) یکی از انبوه فیلم‌های دهه80 میلادی بود که در ایران روی نوار ویدئو بسیار دیده شد. فیلمی درباره زندگی ولفانگ آمادئوس موتزارت، آهنگساز نابغه که راوی‌اش رقیبش سالی یری بود تا فورمن تقابل نبوغ و میانمایگی را به نمایش بگذارد.

فورمن با اجرای بسیار سرزنده‌اش توانسته بود از مهلکه روایت خشک و بی‌روح زندگی موتزارت و کسالت معمول فیلم‌های زندگی‌نامه‌ای رهایی یابد. با همان طراوت و تازگی که در پرواز بر فراز آشیانه فاخته بود و توانایی در به‌تصویر کشیدن زندگی و هنر موتزارت و کنارش یأس و افسردگی و حسادت تمام‌نشدنی سالی یری. پس از یک دوره طولانی که به فیلم‌های متوسط و شکست‌خورده گذشت، فورمن با «مردم علیه لری فلینت» (1996) دوباره مطرح شد. او با «انسان روی ماه» (1999) توانایی‌های تازه‌ای از جیم کری را نشانمان داد و با «اشباح گویا» (2006) آخرین شاهکارش را عرضه کرد. یک فیلم سرگذشت‌نامه‌ای دیگر و این بار درباره زندگی فرانسیس گویا، نقاش نامدار اسپانیایی؛ فیلمی باشکوه که کنار روایت زندگی یک هنرمند، به دغدغه همیشگی فورمن یعنی تقابل آزادی و استبداد نیز می‌پردازد. با رفتن میلوش فورمن، سینمادوستان، فیلمسازی را از دست دادند که در همه آثارش (چه موفق و چه ناموفق) کوشیده بود فردیت هنرمندانه‌اش را حفظ کند؛ فیلمسازی که نامش برای ما همیشه تداعی‌کننده 2فیلم درخشانش است: پرواز بر فراز آشیانه فاخته (دیوانه‌ای از قفس پرید) و آمادئوس.



مکث

از دانشگاه پراگ تا «آمادئوس»

 میلوش فورمن کارگردان سرشناس چک که برای بسیاری از تماشاگران ایرانی با فیلم «پرواز بر فراز آشیانه فاخته »آشناست به گزارش هالیوود ریپورتر در پی یک بیماری کوتاه روز جمعه در آمریکا درگذشت.او متولد 18فوریه سال 1932در چاسلاو شهری خارج از پراگ در چکسلواکی سابق بود. او 2برادر دیگر هم داشت. پدر و مادر فورمن در آشویتس کشته شدند و او بخش زیادی از دوران جوانی خود را در یک مدرسه شبانه‌روزی مخصوص بچه‌های یتیم جنگ گذراند. فورمن در اوایل دهه 1950در مؤسسه تازه‌تاسیس فیلم در دانشگاه پراگ ثبت نام کرد. این مؤسسه محل شکوفایی جوانان بااستعدادی بود که موج نوی سینمای چک را راه انداختند؛ فورمن یکی از این جوانان بود. او بعد از فارغ‌التحصیلی چند مستند کوتاه ازجمله «آزمون بازیگری» (1964) را کارگردانی کرد و نخستین بار در سطح بین‌المللی با فیلم‌هایی چون «پیتر سیاه» (1964)، «عشق‌های یک موطلایی» (1965) – که نامزد اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان شد – و «توپ فریمن» 1967مورد توجه قرار گرفت. این فیلم‌ها او را در برابر رژیم کمونیستی در چکسلواکی قرار داد.  نگاه طنزآمیز و انتقادی فورمن به صاحبان قدرت در فیلم«توپ فریمن» که تشریفات اداری در چکسلواکی را زیر سؤال می‌برد، مورد پسند سیاستمداران قرار نگرفت و نمایش فیلم بعد از حمله شوروی سابق به پراگ در اوت 1968، ممنوع شد. همان زمان، فورمن در پاریس برای ساخت فیلم آمریکایی « Taking Off» درباره جنبش اعتراضی جوانان در حال مذاکره بود. فورمن از ترس نیروهای شوروی دیگر به کشورش باز‌نگشت و به آمریکا مهاجرت کرد. «Taking Off» با بازی لین کارلین، باک هنری، تینا ترنر و کتی بیتس در 1971توسط شرکت یونیورسال روانه سینماها شد. فیلم به لحاظ تجاری ناامیدکننده بود، اما در اجتماعات دانشگاهی بسیار مورد توجه قرار گرفت. یکی از دانشجویانی که فیلم فورمن را تحسین کرد مایکل داگلاس بود که آن زمان دانشجوی دانشگاه سانتا باربارا در کالیفرنیا بود.داگلاس به‌عنوان تهیه‌کننده پروژه «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» فورمن را استخدام کرد تا این پروژه سینمایی را که مدت‌ها در فکر ساخت آن بود، کارگردانی کند. «پرواز بر فراز آشیانه فاخته» یا «دیوانه‌ای از قفس پرید» دومین فیلم در تاریخ جوایز آکادمی علوم و هنرهای سینمایی بود که در هر 5بخش اصلی (بهترین فیلم، بازیگر مرد، بازیگر زن، کارگردان و فیلمنامه) برنده اسکار شد. فورمن در 1975شهروند آمریکا شد. موفقیت‌های او با فیلم موزیکال «مو» (1979) ادامه یافت.«آمادئوس» با بازی تام هالس به نقش ولفگانگ آمادئوس موتزارت نامزد 11جایزه اسکار شد و 8جایزه ازجمله جوایز بهترین فیلم و بهترین کارگردان را دریافت کرد.  از دیگر فیلم‌های فورمن می‌توان به «والمونت» 1989، «مردم علیه لری فلینت» 1996، «مردی روی ماه» 1999و «ارواح گویا» 2006اشاره کرد.