شهر را سیاسی نکنید

دکتر ایمانی جاجرمی ـ جامعه‌شناس شهری



نام خیابان‌های شهر، مانند هر نام دیگری تکه‌ای از هویت است، در اینجا تکه‌ای از هویت شهر. چه این اسامی شخصی باشند و چه ماهیت جمعی داشته باشند، نوعی سرمایه فرهنگی درون خود دارند که این سرمایه برای شهروندان ارزشمند است. حتی گاه ممکن است اسامی شهری همراه خود نوعی سرمایه اقتصادی هم داشته باشند. نمونه قابل توجه آن اسامی مناطق یا خیابان‌هایی از تهران است که منزلت بالاتری نسبت به خیابان‌های مرکزی‌تر در مناطق متوسط‌تر دارند؛ مثلا خیابان فرشته یا منطقه لواسانات. درحالی‌که شاید کیفیت زندگی در کوچه‌ای شلوغ، باریک و پرترافیک در محله‌های شمال تهران تفاوت چندانی با خیابانی دیگر اما در مناطق متوسط تهران نداشته باشد و حتی شاید آن مناطقی که از منزلت بالاتری برخوردارند از لحاظ دسترسی به فضای عمومی و امکانات امتیاز پایین‌تری بگیرند. اما نام این خیابان‌ها به‌عنوان مناطقی با جایگاه بالا درمیان مردم جا افتاده است؛ از این‌رو متقاضیان بیشتری برای سکونت یا کار در آنها وجود دارد. نام‌ها از گذشته‌های دور تا به امروز همواره اهمیت بالایی داشته‌اند. مردمان با استفاده از نام‌ها نوع وابستگی، ریشه‌ها، جنس افکار  یا نوع حرفه خود را نمایش می‌دهند. ردپای این رفتار را در نامگذاری کوی‌ها و محله‌های قدیمی تهران می‌توان دید زیرا بسیاری از محله‌های شهری به اسم صنوف و حرفه‌های مختلف نامگذاری شده‌اند؛ مثل بازار آهنگران یا کوچه بزازها.
اگرچه در گذر زمان نام خیابان‌ها و محله‌های شهر به دلایل اجتماعی یا سیاسی دستخوش تغییر شده‌ است، اما بسیارند افرادی که هنوز برای خطاب قراردادن محله‌های قدیمی خود از نام‌های قدیمی آنها استفاده می‌کنند، نام‌هایی که شاید نسل جدید حتی آنها را نشنیده باشند. دلیل بروز این رفتار تجربه زیست مشترکی است که افراد در کنار این نام‌ها داشته‌اند. به‌ویژه اگر نامی ویژگی‌های مردمی داشته باشد، برآمده از فرهنگ و تاریخ و خواسته‌های مردم باشد، مردم با آن زندگی کرده باشند و خاطرات مشترک زیادی با آن نام‌ها داشته باشند، به یک دارایی عمومی تبدیل خواهد شد و مردم به آن دلبسته می‌مانند. همانطور که امروز هم می‌بینیم بسیاری از مردم چند میدان مشهور تهران را با وجود تغییراتی که در دوره‌های مختلف حکومتی در آن ایجاد شده، به همان نام‌های اولیه آن می‌شناسند، اما تغییر نام میدان شهیاد به آزادی به راحتی از سوی مردم پذیرفته شد و امروز به‌راحتی آن را استفاده می‌کنند. این به آن معنی است که تغییرات رسمی قرار نیست همواره با استقبال مردم مواجه شوند. بهترین حالت برای جلب رضایت مردم در تغییر دادن نام‌های شهری این است که دستگاه‌های اجرایی شهری مانند شهرداری‌ها خواست مردم را دنبال کنند. درعین حال نباید فراموش کرد که تا پیش از ایجاد دولت‌های مدرن در جهان و در ایران، رسم نبود که حکومت‌ها اسم کوچه‌ها و خیابان‌ها را انتخاب کنند یا نام‌های قدیمی را تغییر دهند. اگر به همین تهران قدیم نگاهی بیندازید می‌بینید که اولا چیزی به نام خیابان به معنی امروزی آن وجود نداشت، چون خیابان خود پدیده‌ای مدرن است. تا پیش از ایجاد خیابان فردوسی یا لاله‌زار که نخستین خیابان‌های مدرن تهران هستند، خیابانی نداشتیم، هرچه بود، گذرهایی بودند که تماما به اسم مردم بودند و خبری از اسامی حکومتی یا سیاسی نبود. حتی کسی نام فرزندش را روی کوچه یا محله‌‎ای که متعلق به همه مردم بود، نمی‌گذاشت. نکته در همین است. کوچه و خیابان برای مردم است. در شهرهای جدید، پیش از اینکه جمعیت به آن وارد شود می‌توان اقداماتی در زمینه نامگذاری انجام داد. کاری که ژرژ اوژن هوسمان پس از نوسازی پاریس انجام داد. اما حتی در چنین شرایطی هم بهتر است از نام‌گذاری سیاسی پرهیز شود. بهتر است از نام‌هایی استفاده شود که به انسان‌ها هویت ببخشد و آنها را دلبسته کند. مثلا بهتر است از اسامی شعرا یا اندیشمندان استفاده کرد. در پاریس نام بسیاری از کوچه‌ها و خیابان‌ها برگرفته از نام دانشمندان، ریاضیدانان و فیزیک‌دانان است و نام‌های سیاسی کمتر به چشم می‌خورند. زیرا افراد سیاسی معمولا افرادی موقت هستند، اما آنهایی که در عرصه هنر یا علم مشهورند جاودانه می‌شوند.
علاوه بر این تغییر مداوم اسامی شهری آسیب‌زننده است. اول به این دلیل که نام‌هایی که قابلیت تغییر یافتن داشته باشند، اصولا در هویت شهری ریشه نخواهند دواند. دوم اینکه اعمال قدرت در تغییر نام‌های شهری به سازوکارهای اجتماعی آسیب وارد می‌کند و آنها را از کار می‌اندازد. شهر باید فضاهایی را برای اجتماع یا تشکل‌های مدنی و مردم عادی داشته باشد تا مردم استقلال خود را داشته باشند. نام کوچه‌ها و خیابان‌ها بخشی از همین فضای عمومی است و سیاست جایگاهی در آن ندارد. اگر محله‌ای ویژه مقامات سیاسی ساخته شد، آنگاه دولت‌ها حق دارند نامگذاری خیابان‌های آن را براساس سلیقه خود انجام دهند. اما محله‌های عمومی متعلق به مردم است. به یاد دارم در دوره‌ای شهرداری سعی کرد نام کوچه بهنام، در کنار دانشگاه تهران را به نام دکترعلی‌اکبر فرهنگی تغییر دهد. اگرچه جناب دکتر فرهنگی مقامی دانشگاهی و غیرسیاسی هستند، اما مردم کوچه این نام را دوست نداشتند و هرروز برسر این تغییر نام جنگ و دعوا به راه بود. شهرداری تابلو را نصب می‌کرد و مردم آن را می‌کندند و این کار باعث خلق صحنه‌هایی ناخوشایند می‌شد تنها به این دلیل که مقامات شهری در تغییر نام کوچه‌ای که متعلق به همه مردم است، مستقل تصمیم گرفته بود. بهتر آن است که تغییر نام‌ها یا نامگذاری‌ها با خواست، ‌مشارکت و رضایت مردم انجام بگیرند. به یاد دارم که برای جاری شدن حیات در خیابان‌های شهرهای جدید تهران که همگی از اسامی مهندسی برخوردار بودند، پیشنهاد دادم تا از نام‌های اجتماعی استفاده شود. به همین منظور برای انتخاب نام مسابقه‌ای میان ساکنان شهرها برگزار شد و نام‌های بسیار زیبایی برای خیابان‌ها از این مسابقات به‌دست آمد. نباید فراموش کنیم که مردم از توانایی انتخاب نام‌های زیبا و با‌محتوا برخوردارند. ما در فرهنگ خود نام زیبا کم نداریم. حتی ژاپنی‌ها برای انتخاب نام برای خودروهای خود در فرهنگ ما مطالعه و تحقیق و از نام‌هایی مانند قشقایی یا مزدا استفاده کرده‌اند؛ نام‌هایی که از تمدن با سابقه و قدیمی ایران استخراج شده است. به همین ترتیب، در داخل کشور هم باید با پرهیز از نامگذاری‌های سیاسی، از اسامی‌ای استفاده کنیم که فرهنگ و تمدن کشور را نشان دهند تا هم مردم رضایت داشته باشند و هم شهر سیاسی نشود.