در آستانه روز سینما نگاهی به نخستین راش‌های فیلم‌های ایرانی انداخته‌ایم که در کاخ موزه گلستان کشف شده‌اند
حلقه فیلم‌های 120 ساله
پرنیان سلطانی:
سال1279 هجری شمسی، یعنی دقیقا 120 سال پیش، مظفرالدینشاه قاجار در نخستین سفر فرنگش، در فرانسه با پدیده «سینماتوگراف» آشنا شد و دستور داد یکی از این نخستین دستگاه‌های فیلمبرداری را با تمام اسباب و لوازمش خریداری کنند و به پایتخت بیاورند. فیلم‌های مستندی که با این دوربین از رژه سربازان گرفته سوار شدن بانوان به ماشین دودی برای زیارت شاه عبدالعظیم حسنی(ع) گرفته شد، نخستین فیلم‌های صامت سینمای ایران به حساب می‌آیند؛ فیلم‌هایی که در ادامه از شکل مستند خارج شدند، رفته رفته دارای فیلمنامه بودند و توسط شاه قاجار و میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی کارگردانی می‌شدند! این فیلم‌ها در چندین نوبت در کاخ موزه گلستان پیدا شده‌اند که بخشی از آنها مرمت شده و در مناسبت‌های مختلف از آنها رونمایی می‌شود. در آستانه روز سینما به سراغ این قدیمی‌ترین تصاویر متحرک ضبط شده در ایران رفته و گزارشی از آنها تهیه کرده‌ایم که در ادامه خواهید خواند.
کشف حلقه فیلم‌های قجری در کاخ گلستان
واقعیت این است که اگر حلقه فیلم‌های زمان مظفرالدینشاه از جای جای کاخ موزه گلستان کشف نمی‌شد، حالا عملاً هیچ خبری از فیلم‌های صد و بیست ساله ایرانی نداشتیم. اما این فیلم‌ها در چند نوبت در مجموعه تاریخی کاخ گلستان پیدا و پس از مرمت، بخش‌هایی از آنها منتشر شد. اگر کنجکاوید که درباره این حلقه فیلم‌ها بیشتر بدانید، باید بگوییم که تصاویر ثبت شده در دوران حکومت مظفرالدین شاه نخستین‌بار در ابتدای دهه 1360 کشف شدند. 50 حلقه 30 ثانیه‌ای تا یک دقیقه‌ای، فیلم‌هایی بودند که در سال 1362 در کاخ گلستان پیدا شدند و ما را به روزگار حکومت قاجاریه می‌بردند. 2 بار دیگر در سال‌های 1378و 1389 نیز تعدادی نگاتیو و حلقه فیلم در قسمت‌های مختلف کاخ گلستان پیدا شد که این فیلم‌ها مرجع همه اطلاعات ما از نخستین فیلم‌های ایرانی است.
56 دقیقه فیلم از سفرهای شاه قاجار
نخستین بار زنده‌یاد شهریار عدل، باستان‌شناس، کارشناس تاریخ هنری و معماری ایرانی و کارشناس پرونده‌های ثبت میراث جهانی در ایران، در ابتدای دهه 60 فیلم‌های مظفری را در کاخ گلستان پیدا کرد. او یک‌بار دیگر در سال 1378 نیز 22 قطعه فیلم در کاخ شاهان قاجاری پیدا کرد که این فیلم‌ها مربوط به سفرهای مظفرالدینشاه به فرنگ و ارتش ایران بود. در میان این حلقه فیلم‌های یافت شده در انتهای دهه 70، فیلم‌های تاریخی مهمی از جمله نخستین فیلم رنگی دنیا و فیلمی از نخستین کارگردان زن دنیا هم وجود داشت که ظاهرا به مظفرالدینشاه قاجار اهدا شده بودند. در نهایت این فیلم‌ها که نخستین فیلم‌های صامت ایران به حساب می‌آیند و مبدا ورودی فیلم و سینمای کشورمان هستند، برای مرمت به مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه فرستاده شدند و چند سال بعد فیلم‌های اورجینال و مرمت شده آنها در قالب یک فیلم 56 دقیقه‌ای به ایران برگشت داده شد. این فیلم که نخستین فیلم مستند تاریخ ایران است، در اختیار صدا و سیما و سینمای ایران قرار گرفته و در مناسبت‌های مختلف بخش‌هایی از آن به نمایش درمی‌آید. ضمن اینکه مسئولان مجموعه تاریخی گلستان به دنبال فرصتی برای اکران این فیلم هستند.
38 حلقه فیلم یافت شده در سال
و اما بشنوید از جدیدترین کشف فیلم‌های تاریخی در کاخ گلستان. حدود 10 سال پیش یکی از کارشناسان موزه در ساماندهی انبارهای تاریخی که سال‌های سال در آنها بسته بود، به طور اتفاقی 38 حلقه فیلم در یکی از انبارهای قدیمی عمارت خورشید پیدا کرد. این فیلم‌ها سریعا به واحد اسناد منتقل شدند تا مانند فیلم‌های یافت شده در دهه 70 برای مرمت به مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه، بزرگ‌ترین و قوی‌ترین مرکز مرمت آثار و اسناد تصویری و پژوهش فیلم‌های جهان فرستاده شوند.
عمر فیلم‌ها 115 تا 120 سال است
اگر چه هنوز کار مرمت این فیلم‌های تازه یافت‌شده به اتمام نرسیده، اما کارشناسان با بررسی آنها به نکات خوبی در این‌باره دست یافته‌اند. از جمله اینکه این فیلم‌ها در فاصله سال‌های 1900 تا 1905 میلادی ضبط شده‌اند؛ یعنی عمر این فیلم‌ها چیزی حدود 115 تا 120 سال است.
فیلم از دربار تا کوچه و خیابان
نمایش فیلم از همان روزهای نخست بازگشت مظفرالدینشاه از فرنگ، در دربار صورت گرفت. اما رفته‌رفته پخش فیلم به طبقه اشراف رسید و در مهمانی‌ها و عروسی‌ها انجام می‌شد. معمولا هم فیلم هر سری به صورت جداگانه پخش می‌شد؛ یعنی یک بار برای مردها و بار دیگر برای زن‌ها. تا مدت‌ها پس از وارد شدن دوربین فیلمبرداری و پخش فیلم به ایران، انحصار سینما در اختیار دربار بود تا اینکه سرانجام این پدیده نوظهور به کوچه و خیابان هم کشیده شد. اینطور که تاریخ‌پژوهان می‌گویند تاجری به نام میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی در بازگشت از سفر انگلستان یک پروژکتور نمایش خرید و در سال 1283 نخستین سالن نمایش را در حیاط پشت مغازه‌اش دایر کرد. مشتریانش هم ابتدا اعیان و اشراف بودند. تا اینکه در سال 1284 در خیابان چراغ‌گاز یک سالن سینما برای عموم باز کرد که درواقع از این سالن به عنوان نخستین سالن نمایش فیلم در تاریخ سینمای ایران یاد می‌شود.
از مراسم رژه تا عبور کالسکه
درباره موضوع این فیلم‌ها هم گفته می‌شود که فیلم‌های مظفری یافت شده با مراسم رژه آغاز می‌شود و شامل موضوعاتی مانند عبور کالسکه مظفری با حضور مظفرالدین شاه، عمارت شمس‌العماره، مراسم بندبازی سیاهان، عبور سواران از رودخانه و خیابان‌های مشجر، گذر کالسکه مظفرالدین شاه از میدان مشق و توپخانه، حضور جمعیت در فضای آزاد و... است.
فیلم‌هایی که فیلمنامه داشتند
همانطور که رفته رفته انحصار پخش فیلم از دست درباری‌ها خارج شد، موضوع فیلم‌ها هم از به تصویر کشیدن شخص شاه و زندگی در دربار قاجار فاصله گرفت و آرام‌آرام به مستندی تمام‌عیار از زندگی در ایران تبدیل شد. در فیلم‌هایی که از حدود
120 سال پیش به یادگار مانده، تصاویر جالب توجهی از حضور مردم در بازار، رفت‌وآمد آنها با ماشین دودی، برگزاری مراسم محرم و... وجود دارد که نشان‌دهنده شیوه زندگی مردم در دوران حکومت قاجاریه است. اما جالب اینکه هر چه زمان بیشتری از وارد شدن دوربین فیلمبرداری به ایران می‌گذشت، با الگوبرداری از فیلم‌های کشورهای دیگر، فیلم‌های ما هم دارای فیلمنامه شده و افرادی آنها را کارگردانی می‌کردند! ازجمله نخستین کارگردانان ایرانی می‌توان به شخص اول مملکت در آن زمان یعنی مظفرالدینشاه قاجار و نخستین فیلمبردار ایرانی یعنی میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی اشاره کرد. مظفرالدینشاه از زندگی خواجه‌های دربار فیلمی ساخت و میرزا ابراهیم هم با نوشتن فیلمنامه‌های مختلف، فیلم‌های کوتاهی از دعوای مردم در خیابان، فلک کردن نوکرها، نمایش دلقک‌بازی کوتوله‌های دربار، مشاجره آدم‌ها با هم و... می‌ساخت که تمام آنها در مجموعه کاخ گلستان به ثبت رسیده است.
توقف سینما پس از مظفرالدینشاه
اما ما تمام این اطلاعات را از کجا داریم؟ از همان حلقه فیلم‌های پیدا شده کاخ موزه گلستان. این فیلم‌های پیدا شده اطلاعات دیگری هم در اختیارمان قرار می‌دهند؛ ازجمله اینکه قدیمی‌ترین فیلم‌های ایرانی تماما در زمان مظفرالدینشاه ثبت و ضبط شده‌اند. از آنجا که این شاه قاجاری نخستین کسی بود که دوربین فیلمبرداری را به ایران آورد، قاعدتا از شاهان قبلی فیلمی در اختیار نیست. ضمن اینکه بعد از فوت مظفرالدینشاه، محمدعلی شاه قاجار که زیاد اهل فیلم نبود، به میرزا ابراهیم‌خان اجازه فیلمبرداری نمی‌داد و به این ترتیب سینمای ایران که از زمان حکومت مظفرالدینشاه کار خودش را آغاز کرد، خیلی زود با فوت این شاه قاجار متوقف شد تا اینکه دوباره از سال 1304و با روی کار آمدن پهلوی اول به حیات خودش ادامه داد؛ تا امروز.
آشنایی شاه قاجار با دوربین در فرانسه
اما داستان ضبط نخستین فیلم‌های ایرانی هم داستان جالبی است که بد نیست در این گزارش به آن بپردازیم. البته که این داستان را باید کمی زودتر از باز شدن پای نخستین دوربین فیلمبرداری به کشور و کمی دورتر از ایران شروع کنیم! چرا که ماجرا به نخستین سفر فرنگ مظفرالدینشاه قاجار در سال 1279 هجری شمسی برمی‌گردد؛ یعنی دقیقا 120سال پیش. شاه قاجار در سفرش به اروپا و حضورش در فرانسه، درست در تاریخ 17تیر‌ماه سال 1279 با پدیده سینماتوگراف -که به‌تازگی توسط برادران لومیر اختراع شده بود - آشنا شد و همانجا در دم دستور تهیه نخستین دستگاه فیلمبرداری و ابزار نمایش تصاویر متحرک روی پرده نمایش را صادر کرد. در سفرنامه مظفرالدینشاه از زبان این شاه قاجار نقل شده است: «بعدازظهر به اکسپوزیسیون و تالار جشن رفتیم که در آنجا سینماتوگراف که عکس مجسم و متحرک است، نشان می‌دهند. پرده بسیار بزرگی در وسط تالار بلند کردند و تمام چراغ‌های الکتریک را خاموش و تاریک کرده، عکس سینماتوگراف را به آن پرده بزرگ انداختند، خیلی تماشا دادند. من‌جمله مسافرین آفریقا و عربستان را که در صحرای آفریقا با شتر راه می‌پیمایند، نشان دادند که خیلی دیدنی بود. دیگر اکسپوزیسیون و کوچه متحرک و رودخانه و رفتن کشتی در رودخانه و شناوری و آب‌بازی مردم و انواع چیزهای دیگر دیده شد که خیلی تماشا داشت. به عکاس‌باشی دستورالعمل داده‌ایم آنها را خریده و با خود به تهران بیاورد و ما آنان را نشان بدهیم».
نخستین فیلم؛ جشن گل‌ها در بلژیک
نتیجه این شد که میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی، عکاس‌باشی دربار که در این سفر همراه شاه قاجار بود، دستش به نخستین دوربین فیلمبرداری رسید و درست از همان لحظه و همانجا صنعت سینمای ما شکل گرفت. میرزا ابراهیم که مدت‌ها در اروپا به تحصیل در زمینه عکاسی پرداخته بود، در همان نخستین سفر فرنگ شاه قاجار و در تاریخ 23 مرداد 1279نخستین فیلم را با دوربین خریداری شده‌اش که مدل گومون بود، از جشن گل‌های شهر اوستاند بلژیک گرفت تا به این ترتیب لقب نخستین فیلمبردار تاریخ سینمای ایران را از آن خود کند!
فیلمبرداری از شاه، ارتشی‌ها و مردم
نتیجه این شد که میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی، عکاس‌باشی دربار که در این سفر همراه شاه قاجار بود، دستش به نخستین دوربین فیلمبرداری رسید و درست از همان لحظه و همانجا صنعت سینمای ما شکل گرفت. میرزا ابراهیم که مدت‌ها در اروپا به تحصیل در زمینه عکاسی پرداخته بود، در همان نخستین سفر فرنگ شاه قاجار و در تاریخ 23 مرداد 1279نخستین فیلم را با دوربین خریداری شده‌اش که مدل گومون بود، از جشن گل‌های شهر اوستاند بلژیک گرفت تا به این ترتیب لقب نخستین فیلمبردار تاریخ سینمای ایران را از آن خود کند!
فیلمبرداری از شاه، ارتشی‌ها و مردم
مظفرالدینشاه قاجار در اواخر پاییز همان سال همراه هیأت همراهش به ایران بازگشت؛ درحالی‌که با خودش سوغات خیلی متفاوتی آورده بود؛ دستگاه ضبط و پخش فیلم. میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی از همان ابتدای ورود به کشور وظیفه فیلمبرداری از همه چیز را بر عهده داشت؛ اول از همه فیلمبرداری از شخص شاه در حالت‌های مختلف و عبور او در معابر پایتخت به صورت پیاده یا سوار بر کالسکه! بعد نوبت به ثبت و ضبط فیلم‌هایی از زندگی زنان حرمسرا، خواجه‌ها، شکار شاه، جشن‌ها و مراسم عروسی، رژه ارتشی‌ها، سوار شدن مردم به ماشین دودی، برگزاری مراسم محرم و دیگر مراسم برگزار شده در کشور رسید.
مظفرالدینشاه؛ نخستین بازیگر ایرانی!
شاه قاجار به قدری به سوغات فرنگش علاقه داشته که خودش نقش اول بسیاری از فیلم‌های ضبط شده در آن دوره را بازی کرده است! تا جایی که میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی حدود 30 قطعه فیلم از مظفرالدینشاه در حالات گوناگون مثل قدم زدن در سعدآباد، شکار در دوشان‌تپه، سفر به پاریس و... ضبط کرده است. به همین دلیل بیجا نیست اگر او را نخستین بازیگر ایرانی بنامیم. جالب اینکه مظفرالدین شاه در بعضی از این فیلم‌ها واقعا بازی کرده است! جدا از اینکه شاه قاجار علاقه عجیبی به نگاه کردن به دوربین داشت و در تمام فیلم‌هایی که از او ضبط شده، تمام مدت مشغول نگاه کردن به لنز دوربین است، در یک فیلم چندبار از جلوی دوربین رد می‌شود و یک مسیر را می‌رود و بازمی‌گردد تا میرزا ابراهیم‌خان سرانجام خوب شدن تصویر را تأیید کرده و به‌اصطلاح امروزی‌ها کات بدهد!
قدیمی‌ترین ابزار فیلمبرداری در موزه سینما
اگر کنجکاو شده‌اید بیشتر درباره تاریخچه سینما در ایران بدانید، بهترین جا برایتان «موزه سینما»ست؛ موزه‌ای که در خیابان ولیعصر (عج)، بعد از سه راه زعفرانیه، نرسیده به تجریش و در محدوده باغ فردوس واقع شده و آثار به نمایش درآمده در آن روند تکامل سینما در کشورمان را روایت می‌کنند. اما از آنجا که این روزها به‌دلیل شیوع بیماری کرونا، امکان بازدید از موزه‌ها وجود ندارد، در ادامه چند ابزار قدیمی فیلمسازی به نمایش درآمده در موزه سینما را می‌بینیم و با هم به سال‌های آغاز صنعت سینما در کشورمان می‌رویم.
