پایان یک غریبه در بالیوود

رایان گیلبی، روزنامه گاردین
 آرش نهاوندی / مترجم

عرفان‌خان، بازیگر محبوب سینمای هند که در سینمای انگلیس و آمریکا در فیلم‌هایی نظیر «جنگجو» (2001)، «میلیونر زاغه‌نشین» (2008)، «زندگی پی» (2012) و «مرد عنکبوتی شگفت‌انگیز» (2012) ایفای نقش کرده بود چندی قبل در سن 53سالگی به‌دلیل ابتلا به بیماری سرطان درگذشت. عرفان‌خان در سال2018 به سرطان نورودوکراین مبتلا شده بود و یک هفته پیش از درگذشتش، به‌دلیل عفونت روده در بیمارستانی در شهر مومبای (بمبئی) بستری شده بود. مرگ عرفان‌خان تقریبا با مرگ ریشی کاپور، دیگر بازیگر بزرگ سینمای هند، همزمان شد. عرفان‌خان علاوه بر اینکه در بریتانیا و آمریکا در زمینه بازیگری به موفقیت رسیده بود، در کشور خود نیز در فیلم‌های مهمی ایفای نقش می‌کرد. او در 2 فیلم مهم زندگی خود، میلیونر زاغه‌نشین و زندگی پی (2012) که هر دویشان چند جایزه اسکار را به‌خود اختصاص دادند، در دو نقش کاملا متضاد ظاهر شد؛ در فیلم میلیونر زاغه‌نشین به کارگردانی دنی‌بویل در نقش کارآگاه پلیس دیرباوری ظاهر شد که قهرمان نترس و شجاع فیلم را برای بیان اینکه چطور جواب تمام سؤالات مسابقه را می‌داند تحت فشار گذاشته بود. در فیلم زندگی پی به کارگردانی آنگ لی که با اقتباس از کتابی به همین نام نوشته یان‌مارتل، برنده جایزه بوکر، ساخته شده بود، عرفان‌خان در نقش یک راوی که در حال روایت داستان بلند یک ببر و یک کودک گم‌شده در دریاست، حضور خیرخواهانه‌تری دارد. عرفان‌خان در فیلم‌ وس‌آندرسون با نام «دارجیلینگ محدود» (2007)، مرد عنکبوتی شگفت انگیز (2012) به کارگردانی مارک‌وب و «دنیای ژوراسیک» ساخته کالین ترورو بازی کرده بود. در این فیلم آخر، او در نقش مالک میلیاردر یک پارک دایناسوری بر پرده ظاهر شد.


قلب قدرتمند؛ نقطه عطف 
تجربه بازی در فیلم «قلب قدرتمند» (2007) به کارگردانی مایکل وینترباتم برای عرفان‌خان بسیار ارزشمند بود. او در این فیلم نقش یک افسر پلیس پاکستانی را بازی کرد. آنجلینا جولی نیز در این فیلم در نقش بیوه دانیل پرل، خبرنگار وال استریت ژورنال، بازی کرده بود. دانیل پرل در سال2002 در پاکستان ربوده و مدتی بعد توسط یک گروه تروریستی گردن زده شد. این فیلم با اقتباس از کتاب قلب قدرتمند نوشته ماریان پرل همسر دانیل پرل ساخته شده است. عرفان‌خان پس از ایفای نقش در این فیلم گفته بود: «به‌عنوان یک بازیگر احساس می‌کنم اگر بازی‌کردنم در فیلم‌هایی با اینچنین داستان‌هایی (فیلم قلب قدرتمند) باعث تغییر یک‌سری چیزها در یک‌سری مکان‌ها شود، آنگاه وظیفه خود را انجام داده‌ام. من با بازی در این فیلم‌ها چیزی را در قبال چیزهایی که دریافت کرده‌ام به این دنیا ارائه می‌دهم؛ چرا که همه‌‌چیز نمی‌تواند یک‌طرفه باشد. من نمی‌توانم صرفا یک مصرف‌کننده باشم و در فیلم‌هایی صرفا برای سرگرمی بازی کنم.»

بازیگری فراتر از بالیوود
عرفان‌خان یکی از معدود بازیگران هندی بود که قدرت بازیگری‌اش فراتر از سینمای فیلم هندی یا بالیوود بود. او در سال2013 در گفت‌وگو با گاردین به این مسئله اشاره کرده بود که صنعت فیلمسازی هند تکنیک مختص به‌خود را دارد، شیوه فیلمسازی در بالیوود مختص به‌خود است و هیچ ربطی به هالیوود ندارد، پس چرا باید اینطور فکر کنیم که با انتخاب نام بالیوود برای سینمای هند، صنعت سینمای این کشور هویت خود را از دست می‌دهد. عرفان‌خان در سینمای هالیوود نیز ستاره بود و با فیلم‌هایی نظیر «بیماری» (2005) به موفقیت‌های بزرگی دست پیدا کرده بود. فیلم بیماری براساس فیلم نوآر لورا (1944) به کارگردانی اتو پرمینگر ساخته شده بود. عرفان‌خان در فیلم بیماری همان نقشی را که دانا اندروز در فیلم لورا بازی کرده بود ایفا کرد. در واقع عرفان‌خان در این فیلم در نقش بازرس پلیس درستکاری بازی کرد که در حال تحقیق درباره یک قتل است. عرفان‌خان در فیلم «پان سینگ تومار» (2012) که براساس حوادث واقعی ساخته شده بود، در نقش یک سرباز و یک قهرمان دوومیدانی بازی کرد که در پی یک اختلاف سرزمینی فاجعه‌بار، به نیروهای گروه شورشی دره چامبال پیوسته بود.

اقتباس‌های شکسپیری
از آثار مهم دیگر سینمای هند که عرفان‌خان در آن ایفای نقش کرد، تعدادی اقتباس هوشمندانه هندی از آثار شکسپیر بود. در فیلم «مقبول» (2003)، او مانند شخصیت برگرفته از مکبث به‌گونه‌ای قانع‌کننده نقش شخصیتی را بازی کرد که به‌دلیل اعمال خود دچار عذاب وجدان و عذاب روحی شده است، در فیلم «حیدر» (2014) عرفان‌خان در نقش شخصیتی کشمیری برگرفته از شخصیت هملت شکسپیر بازی کرد.

سلام بمبئی؛ نقطه، سر خط
عرفان‌خان با فیلم سلام بمبئی (1988)، ساخته میرا نائیر (فیلمساز هندی ساکن نیویورک) وارد عرصه بازیگری شد. او در این فیلم در نقش یک نامه‌نویس بازی کرده بود. سلام بمبئی، فیلمی هندی با موضوع کودکان خیابانی در هند بود که در زمان خود به موفقیتی بین‌المللی دست پیدا کرد. میرا نائیر در ادامه نیز یکی از بزرگ‌ترین حامیان عرفان‌خان در عرصه بازیگری باقی ماند. عرفان‌خان در دیگر فیلم میرا نائیر با عنوان «نام خانوادگی»(2006) نیز در نقش مهاجری که در حال بزرگ-کردن فرزند خود در آمریکاست بازی کرد. میرا نائیر همچنین عرفان‌خان را در بخش 6دقیقه‌ای از فیلم «نیویورک من عاشقت هستم»، بازی داد. (فیلم نیویورک من عاشقت هستم از فیلم‌هایی بود که ساخت هر بخش از آن را یک کارگردان عهده‌دار بود و میرا نائیر کارگردانی بخشی 6دقیقه‌ای از این فیلم را  برعهده داشت). عرفان‌خان در بخش مربوط به میرا نائیر نقش یک دلال الماس را بازی کرد. او در این بخش با ناتالی پورتمن هم‌بازی بود. ناتالی پورتمن نیز همزمان یکی از کارگردانان این فیلم بود.

سکوی پرتاب 
اما این آصف کاپادیا، کارگردان بریتانیایی بود که بهترین زمینه را برای بروز استعدادهای عرفان‌خان در عرصه بازیگری با قراردادن وی در تیم بازیگران فیلم اساطیری جنگجو (2001) فراهم کرد. کاپادیا در این‌باره گفته است: «زمانی که با عرفان‌خان ملاقات کردم متوجه شدم که بازیگر مورد نظرم برای ایفای نقش در فیلم جنگجو را یافته‌ام. او حضوری واقعی داشت و من از این اطمینان داشتم که او می‌تواند نقش‌اش در این فیلم را خوب از آب درآورد. تا این زمان او را بیشتر به‌عنوان چهره‌ای تلویزیونی می‌شناختند و در سینمای تجاری تا قبل از فیلم جنگجو چهره‌ای مطرح نبود. این برای ما بهتر بود، اگر او در آن زمان ستاره مطرحی در عرصه سینما بود ما به سختی می‌توانستیم به همکاری در این فیلم دعوتش کنیم.» فیلم تحسین‌شده جنگجو درست زمانی ساخته شد که عرفان‌خان درصدد بود پس از چند سال ا‌نجام‌ندادن انجام کارهای تلویزیونی بازیگری را کنار بگذارد.
این فیلم در واقع زمینه را برای ورود عرفان‌خان به موفق‌ترین دوره فعالیت حرفه‌ای‌اش هموار کرد. فیلم جنگجو جایگاه عرفان‌خان در مقام بازیگر نقش اصلی فیلم‌ها را تثبیت کرد. از این زمان به بعد او در تعداد زیادی از فیلم‌های هندی درخشید. فیلم «ظرف نهار»(2014) یکی از نقاط اوج بازیگری عرفان‌خان است. در این فیلم کمدی کنایه‌آمیز عرفان در نقش یک حسابداری که همسرش را از دست داده بازی می‌کند. پس از اینکه به‌طور اشتباه ظرف نهاری را دریافت می‌کند، رابطه‌ای عجیب میان وی و یک زن شکل می‌گیرد. عرفان‌خان به این نتیجه رسیده بود که چنین نقش‌هایی در سینمای آمریکا - کشوری که در آن وی را به‌عنوان یک بازیگر قوی هیکل می‌شناختند - باعث ارتقای بازیگران نمی‌شود. او در این‌باره گفته بود، هالیوود آماده پذیرش فیلم‌هایی که در آن بازیگران هندی در نقش اصلی بازی می‌کنند، نیست.

کریکت‌باز اشرافی
عرفان‌خان در تونک، روستایی واقع در ایالت جیپور هند متولد شده بود. پدرش مغازه لاستیک‌فروشی داشت. پدر عرفان‌خان و همسرش، سعیده بگم هر دو عضوی از خاندان اشرافی تونک حکیم بودند. او بعدها نام اول خود شاهزاده (شابزاده) را از شناسنامه‌اش حذف و اعلام کرد که از داشتن این نام که نشان اتصال او به خاندان اشرافی و معتبر است، خجل بوده است. او در ابتدا کریکت بازی می‌کرد و آرزوی این را در سر می‌پروراند که روزی کریکت باز بزرگی شود اما پس از مدتی به بازیگری که در سال‌های نوجوانی نیز به آن اشتیاق داشت، روی آورد. عرفان‌خان در این‌باره گفته بود: والدین من علاقه نداشتند که من بازیکن کریکت یا بازیگر سینما شوم، آنها بیشتر علاقه داشتند من شغلی را انتخاب کنم که خودشان مناسب‌تر تشخیص می‌دادند؛ آنها بیشتر می‌پسندیدند من معلم یا پزشک شوم. اینها شغل‌هایی آبرومند و افتخارآمیز از نظر خانواده‌های طبقه متوسط محسوب می‌شود. من برای رضایت خاطر آنها می‌گفتم من در رشته سینما و بازیگری به تدریس خواهم پرداخت اما در واقع می‌دانستم که چنین کاری را انجام نخواهم داد.

مدرسه ملی درام 
عرفان‌خان آموزش بازیگری را در مدرسه ملی درام و نمایش دهلی در سال1984 آغاز کرد. راه‌یابی به این مدرسه سخت بود. عرفان‌خان در این‌باره گفته بود که اگر به این مدرسه راه نمی‌یافتم، به‌احتمال زیاد دیوانه می‌شدم؛ چرا که آرزویم بازیگری بود و اگر نمی‌توانستم به این آرزو برسم، زندگی خود را پایان یافته تلقی می‌کردم و به‌نظرم زندگی خیلی کسالت‌بار و تکراری می‌رسید... در واقع می‌خواستم در جایی که بتوان با دیگر افراد اجتماع ارتباط برقرار کرد، کار کنم. در زمان تحصیل در مدرسه ملی درام دهلی با سوطاپا سیکدار فیلمنامه‌نویس که در سال1995 با وی ازدواج کردم، آشنا شدم.

آخرین موفقیت‌ها
 عرفان‌خان در آخرین سال‌های فعالیت سینمایی خود نیز در سریال‌ها و فیلم‌های مهمی ظاهر شد. او در فصل سوم سریال «تحت درمان» (2010) نقش یکی از بیماران روانشناس را بازی می‌کند. گابریل بایرن در این سریال نقش روانشناس را عهده‌دار است. او در فیلم مهیج و معمایی «دوزخ» (2016) که تام هنکس نقش اصلی آن را بازی کرده بود، نیز نقش ایفا کرد. عرفان‌خان در نقش یک شخصیت مسحور‌کننده در فیلم «پازل»(2018) بازی کرده بود. پازل، فیلمی جذاب درباره علاقه‌مندان به حل پازل و معماست و قصد دارد به این سؤال پاسخ دهد که چه مدت ذهنتان درگیر حل معما بوده است؟ عرفان‌خان در یکی از آخرین فیلم‌های بالیوودی خود به نام «مدرسه هندی»(2017)، در نقش پدری بازی کرده که تلاش دارد دخترش را در مدرسه انگلیسی زبان ثبت‌نام کند. این فیلم چنان کار موفقی از آب درآمد که سازندگان آن تصمیم گرفتند فیلم دیگری به‌دنباله آن بسازند. نتیجه فیلم «مدرسه انگلیسی»(2020) شد. این فیلم آخرین فیلم عرفان‌خان بود که به‌دلیل شیوع ویروس کرونا هنوز اکران نشده است. از عرفان‌خان پس از مرگ 2پسر به نام‌های بابیل و آوان به جای مانده است.


آخرین گفت و گو باعرفان ‌خان
سرگرمی برتر از موعظه‌کردن است



فرحناز دبلشکی ـ مترجم

انتشار خبر درگذشت عرفان‌خان برای همه ستارگان و کارگردانان سینما و بسیاری از طرفدارانش شوکه‌کننده بود. همین اواخر بود که او برای بازی در فیلم «مدرسه انگلیسی» (2020) جلوی دوربین قرار گرفته بود. پس از اینکه او توانست یک‌بار در مبارزه با سرطان نئوروندوکراین، پیروز از میدان بیرون آید، این فرض برای همگان ایجاد شد که همه‌‌چیز برای عرفان‌خان در حال بازگشت به حالت عادی است. اما مرگ ناگهانی و نابهنگام این الماس بالیوود، باعث تعجب بسیاری از اهالی سینما شد. با این حال می‌توانیم بر این نکته تأکید کنیم که بی‌شک عرفان‌خان یکی از استعدادهای شگرف و عالی است که صنعت فیلمسازی در دنیا تا‌کنون به‌خود دیده است. با وجود اینکه دیگر عرفان‌خان را بر پرده سینما نخواهیم دید، اما یاد و خاطرش در قلب ما زنده خواهد بود. برای گرامیداشت یاد وی در این مطلب به بخش‌هایی از آخرین گفت‌وگوی عرفان‌خان با سایت فیلم فر اشاره می‌کنیم.

آیا شما برای رسیدن به جایگاهی که اکنون در آن قرار دارید، تأخیر داشته‌اید؟
من به‌عنوان یک تأخیر به آن نگاه نمی‌کنم. نباید به پیشرفت در سینما به‌عنوان یک روند نگاه کنیم. من از این مسئله راضی‌ام، چراکه در پیشرفت من هیچ‌گونه استراتژی‌ای دخیل نبوده. اینطور به‌نظر می‌رسد که زندگی در حال آماده کردن من برای رسیدن به مراحل اوج در زمینه بازیگری بوده؛ این راز و جادوی زندگی است. من تصور می‌کنم که اگر مسئله را اینطور نگاه کنیم خیلی زیبا خواهد بود.
تحسین‌ و تمجیدهای منتقدان از بازی شما و جایزه ملی که برای فیلم «سینگ پان تومار» دریافت کرده‌اید چه تأثیری بر کارتان گذاشته؟
تصور می‌کنم به جایگاهی رسیده‌ام که از این پس می‌توانم حق انتخاب داشته باشم. می‌توانم کارگردان و پروژه‌هایم را خودم از میان پیشنهادهای مختلف انتخاب کنم. مسیر طولانی‌ای را برای رسیدن به چنین جایگاهی طی کرده‌ام. اگرچه خودم بر این باورم که هنوز به جایگاه رفیعی در عرصه سینما نرسیده‌ام، با وجود این به چنان جایگاهی رسیده‌ام که امروز حق انتخاب دارم.
آیا از این مسئله ناراحت نمی‌شدید که دوران کاری‌تان به‌گونه‌ای دیگر سپری می‌شد و به این جایگاهی که در آن قرار دارید، نمی‌رسیدید؟
به هر حال زندگی من شاید به‌گونه دیگری رقم می‌خورد و مسیرم عوض می‌شد. اگر آنگونه که تا امروز با کارم ارتباط برقرار کرده‌ام، ارتباط بر قرار نمی‌کردم، به‌احتمال زیاد میان آن جایگاهی که ابتدای کار در آن قرار داشتم و جایگاهی که اکنون در آن قرار دارم فاصله می‌افتاد و نمی‌توانستم خیلی از چیزهایی که امروز شاهد آن هستم را ببینم.
شما در فیلم «دی-دی» در نقش یک مأمور سرویس اطلاعات خارجی هند ظاهر شدید. چگونه یک بازیگر می‌تواند در ذهن خود به انگیزه‌های یک مأمور اطلاعاتی پی ببرد تا بتواند بهتر نقش وی را ایفا کند؟
در برخی مواقع نیازی نیست که شما چنین در عمق فرو روید. نیازی نیست برای بازی در یک فیلم از سینمای تجاری، اینگونه و تا این حد در نقش شخصیتی که ایفای نقش‌اش را بر‌عهده دارید، فرو روید. من زمانی که بازی در این نقش را پذیرفتم در ذهن خودم سنجیدم که آیا این نقش نیاز به شیرجه رفتن در عمق درونیات چنین شخصیتی دارد؟ چراکه همانگونه که می‌دانید یک بازیگر همیشه علاقه دارد در شخصیتی که قرار است بازی در نقش‌اش را به‌عهده داشته باشد، غور کند. باید به‌گونه‌ای به شخصیت این مأمور جنبه بین‌المللی می‌دادیم تا تماشاگران در دیگر کشورها هم بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. علاوه بر این، در برخی از پروژه‌های سینمایی شاید خود کارگردان علاقه نداشته باشد بازیگر فیلمش چنین در عمق یک شخصیت فرورود؛ بنابراین شما به خواست کارگردان احترام می‌گذارید و روند عمیق شدن در شخصیتی که ایفاگر نقش‌اش هستید را متوقف می‌کنید. برای فیلم‌هایی که سازندگان آن درصدد هستند به موفقیت تجاری دست یابند شما تنها به اطلاعات مشخصی نیاز دارید و سپس داستان فیلم شما را همراه خود می‌برد.
آیا در زمان بازی با ریشی کاپور در فیلم دی-دی، لحظه‌ای پیش آمد که شما علاقه خود به شیوه بازی وی را ابراز کنید؟
پسرعموی من از طرفداران پروپا قرص اوست. اگرچه من همه فیلم‌های ریشی کاپور را دیده‌ام، با این حال هیچ‌گاه در خود ندیدم یک ریشی کاپور باشم. او به خوبی توانسته در زمینه شیوه بازیگری خود فرهنگسازی‌ کند. ریشی کاپور ازجمله ستارگانی است که شما هیچ‌گاه از دیدن بازی‌شان در فیلم‌ها خسته نمی‌شوید. حتی زمانی هم که او در فیلم‌هایی دست به کارهای تکراری می‌زند نیز از بازی خوب او احساس کسالت به شما دست نمی‌دهد. او دیگر نیاز به ستاره‌بودن ندارد، او بازیگر فوق‌العاده‌ای است و در زمان بازیگری درخشش خیره‌کننده‌ای داشته است.
چه چیزی باعث می‌شود یک پروژه سینمایی توجه شما را به‌خود جلب کند و شما به پیشنهاد بازی در آن بله بگویید؟
اغلب برایم کارگردان فیلم و نقشی که باید در آن به‌عهده داشته باشم مهم است. البته از این واقعیت هم نگذریم که درآمدی هم که از بازی در یک پروژه نصیبم می‌شود برایم اهمیت دارد. البته برایم ارتباط با عوامل تولید و بازیگران فیلم نیز بسیار مهم است. ساخت فیلم‌ها زمان می‌برد و در برخی اوقات شما باید زمان خیلی زیادی را با گروهی از افراد سر کنید. برای من اهمیت دارد که در کنار این افراد اوقات لذت‌بخشی داشته باشم.
چه چیزی باعث می‌شود شما یک پروژه سینمایی را رد کنید؟
تکراری بودن سوژه و داستان فیلم‌ها، موعظه‌وار بودنشان و فیلم‌هایی که هیچ‌گونه فکری را در ذهن تماشاگران بر نمی‌انگیزانند یا ارزش سرگرم‌کننده ندارند، اینگونه آثار سینمایی ازجمله فیلم‌هایی هستند که من بازی در آنها را رد می‌کنم. اگر‌ به نتیجه برسم که در پروژه‌ای به قابلیت کارگردان در زمینه روایت موضوع داستان فیلم نمی‌توانم اعتماد کنم نیز از کار در آن پروژه سر باز خواهم زد.



عرفان‌خان یکی از معدود بازیگران هندی بود که قدرت بازیگری‌اش فراتر از سینمای فیلم هندی یا بالیوود بود. او در سال2013 در گفت‌وگو با گاردین به این مسئله اشاره کرده بود که صنعت فیلمسازی هند تکنیک مختص به‌خود را دارد، شیوه فیلمسازی در بالیوود مختص به‌خود است و هیچ ربطی به هالیوود ندارد، پس چرا باید اینطور فکر کنیم که با انتخاب نام بالیوود برای سینمای هند، صنعت سینمای این کشور هویت خود را از دست می‌دهد