ویروس انگلیسی هنوز در ایران شایع نشده

زهرا جعفرزاده- خبر‌نگار

 خبرها از احتمال بالا رفتن آمار ابتلا به کرونا تا یک‌ ماه دیگر حکایت دارد. هشدار موج چهارم بیماری و خیز دوباره آن داده شده و همزمان با این نگرانی‌ها، موارد شناسایی ویروس کرونای انگلیسی هم هر روز بالاتر می‌رود و از 16دی تاکنون، 7مورد ابتلای قطعی تأیید شده. همه اینها در شرایطی است که شناسایی این ویروس نیاز به انجام نمونه‌برداری و آزمایش‌های پیشرفته در آزمایشگاه‌های ویژه وزارت بهداشت دارد که شانس شناسایی تمام مبتلایان را پایین می‌آورد. متخصصان در بیمارستان‌ها می‌گویند برای آنها تفاوتی نمی‌کند بیمار مبتلا به چه نوع کرونایی باشد، نشانه‌های بالینی همان است و درمان به روش قبلی انجام می‌شود، اما به‌گفته ویروس‌شناسان اگر چه ممکن است ویروس وحشی‌تر نشده باشد اما میزان سرایت آن بسیار بالاست و ابتلای بیشتر یعنی مرگ بالاتر. رئیس شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی ایران به همشهری می‌گوید طبق آخرین خبرها، به استثنای چند مورد مثبتی که از بیماران باسابقه سفر به انگلستان در هفته‌های قبل دارای ویروس جدید جهش‌یافته بوده‌اند، در نمونه‌های 60بیمار کرونا مثبت در 2هفته اخیر از تهران، شهرهای شمالی و استان‌های شرقی اثری از ویروس جدید یافت نشده. اما از آنجایی که تعداد نمونه‌ بیماران کم بوده، نمی‌توان نتایج را تعمیم داد.

ویروس از کجا آمد؟
حدود یک‌ماه پیش بود که پس از گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال ابتلای یک نفر به کرونای انگلیسی در کشور، وزیر بهداشت به‌طور رسمی تأیید کرد که یک مبتلای قطعی به این ویروس در ایران شناسایی شده است. قبل از آن، پزشکی سنندجی که به تازگی از انگلستان بازگشته و نشانه‌های شدید کرونا داشت، به‌عنوان بیمار مشکوک تحت مراقبت بود. هر چند که به‌گفته معاون دانشگاه علوم پزشکی کردستان، این فرد همان بیمار مبتلا به کرونای جدید نبود. آن روز وزیر بهداشت، اعلام کرد موارد مشکوک دیگری از ابتلا به این بیماری در کشور شناسایی شده‌اند که وضعیت آنها در حال بررسی است. آن مسافران از انگلستان برگشته بودند. 5روز بعد، 4 ابتلای جدید دیگر به کرونای انگلیسی در کشور ثبت شد. وزارت بهداشت اعلام کرد که این بیماران اعضای یک خانواده ایرانی ساکن یکی از کشورهای اروپایی هستند که اواخر همان هفته به کشور بازگشته بودند. با اضافه شدن 2نفر دیگر به تعداد این بیماران، شمار مبتلایان شناسایی شده به عدد7 رسید. هفتمین نفر مسافری بود که از هلند آمده و در یکی از استان‌های جنوبی اقامت داشت. همه اینها در شرایطی بود که از اوایل دی ماه، کنترل ورود مسافران از کشور انگلستان آغاز شده و معاون هوانوردی سازمان هواپیمایی کشور از توقف پروازها بین ایران و انگلستان خبر داده بود. قبل از این سخنگوی ستاد مقابله با کرونا گفته بود که این ویروس در کشورهای همسایه شرقی هم دیده شده است.
گونه جدید ویروس کرونا نخستین‌بار ۳۱شهریور در منطقه کنت، واقع در جنوب شرق انگلستان شناسایی شد، اما گفته شد که مسئولان این کشور، موضوع را اوایل آذر رسانه‌ای کردند. دانشمندان انگلیسی به محض شیوع این ویروس گفته بودند که گونه جدید تا 70درصد مسری‌تر است و بار ویروس در افراد بالاتر. همچنین اعلام کردند احتمال ابتلای افراد زیر 15سال به این ویروس بیشتر است. 4ماه پس از دیده شدن این گونه جدید، ایران به‌طور رسمی یک مورد ابتلا را تأیید کرد. این در حالی بود که مینو محرز، عضو کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا، یک‌بار گفت که احتمالا ویروس جهش‌یافته انگلیسی قبلا وارد ایران شده و بار دیگر تأکید کرد که مدرکی مبنی بر وجود این ویروس در کشور وجود ندارد. اخیرا هم گفته که قطعا این ویروس وارد کشور شده است. او هجدهم دی، یعنی 2روز پس از اعلام رسمی ثبت نخستین مورد کرونای انگلیسی با استناد به پیش‌بینی دانشگاه کلمبیا گفت که احتمال شیوع این ویروس در اسفند‌ماه وجود دارد و جمعیت زیادی هم درگیر آن خواهند شد. با بالا رفتن احتمال خطر شیوع این گونه از ویروس، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا از اعمال سختگیری‌های جدید برای جلوگیری از گسترش شیوع کرونای انگلیسی خبر داده و گفته که مراقبت‌ها در مبادی ورودی کشور، تشدید پیدا می‌کند. به‌گفته او، مسافران ایرانی به شرط منفی بودن تست و ماندن در قرنطینه می‌توانند از انگلستان وارد کشور شوند. با بالا رفتن نگرانی‌ها، شرکت‌های واکسن‌سازی‌، نگران تولیدات خود شدند، آنها زمانی واکسن‌ها را آزمایش کردند که این ویروس شایع نشده بود و حالا تردیدها درباره کارایی واکسن‌های ضدکرونا علیه این گونه، بیشتر شده است. هر چند که مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند که واکسن ایرانی، در برابر این گونه، مقاوم است. حسن جلیلی، مدیر گروه تحقیقات تولید واکسن ستاد اجرایی فرمان امام(ره)، هفته گذشته اعلام کرد که واکسن ایرانی توانست ویروس جهش‌یافته را به‌طور کامل خنثی کند. این در حالی است که این واکسن در فاز اول مطالعات بالینی قرار دارد و تعداد افراد تحت آزمایش بیش از 30نفر نیست.

شناسایی موارد معدود از ابتلا
از یک‌سال پیش که ویروس کرونا همه‌گیر شد، جهش‌های زیادی پیدا کرد، اما براساس اعلام محمد جزایری، استاد ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی ایران به همشهری، این ویروس تنها یک‌بار به سمت شدید شدن جهش پیدا کرد و آن هم زمانی بود که از انسان به حیوان منتقل شد: «تاکنون ثابت نشده که موتاسیون یا جهش ویروس جدید کرونا که تحت عنوان ویروس انگلیسی شناخته می‌شود، منجر به افزایش بیماری‌زایی آن شده است، تنها اتفاقی که افتاده، بالا رفتن میزان انتشار آن در جوامع بوده است. بنابراین وقتی میزان انتشار بالا رود، افراد بیشتری هم مبتلا به ویروس می‌شوند و در نهایت افراد با بیماری‌های زمینه‌ای و سالمندان بیشتر در معرض خطر ابتلا و مرگ قرار می‌گیرند. اما این به معنی شدت گرفتن بیماری و افزایش مرگ به‌دلیل تأثیر مستقیم ویروس نیست.» به‌گفته این متخصص، پس از شناسایی ویروس جدید کرونا، محققان در بررسی‌ها متوجه شدند که سرعت انتقال آن بالاتر رفته است. این موتاسیون قابلیتی پیدا کرد که شانس اتصال شاخک‌های ویروس به گیرنده‌های انسان را بالا ببرد. براساس اعلام جزایری، گزارش‌های اعلام شده از انتشار این ویروس در کشور، نشان می‌دهد که موارد ابتلا در حد تعداد انگشتان یک دست بوده است، تشخیص این ویروس از طریق تکنیک «تعیین توالی وسیع» است که با استفاده از مواد و وسایل مصرفی با هزینه بسیار بالا و در مدت زمان حدود 10تا 15روز انجام می‌شود. هزینه‌ بالای چندصد دلاری برای هر نمونه سبب شده که در دنیا این بخش از تشخیص جهش‌ها با این تکنیک دقیق و زمان‌بر در اختیار سیستم‌های تحقیقاتی باشد و پاسخ از سوی این مؤسسه‌ها در اختیار مسئولان بهداشتی هر کشور قرار می‌گیرد. بنابراین نمی‌توان با ارجاع بیمار به آزمایشگاه‌های معمولی پی به‌ وجود و یا نبود این ویروس برد. در ایران تیم‌های مشترکی از دانشگاه علوم بهزیستی، شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی و انستیتو پاستور در این زمینه تلاش کرده‌اند و توانسته‌اند موارد بسیار معدودی از ابتلا به این ویروس را شناسایی کنند. مابقی موارد همان ویروس معمولی بوده است: «در ایران آزمایشگاه‌های ویژه‌ای در دانشگاه علوم بهزیستی، دانشکده بهداشت در دانشگاه علوم پزشکی تهران و انستیتو پاستور وجود دارند که تجهیزات تشخیص این نوع ویروس‌ها را دارند. البته تا چند ‌ماه دیگر، سیستم مراقبت از جهش‌های ویروسی به مرحله کامل‌تر و سریع‌تری خواهد رسید.» به‌گفته او احتمال دارد در آینده نزدیک مبادی ورودی کشور، مرزها، فرودگاه‌ها و محل تردد افراد از جهت میزان بروز این ویروس جهش‌یافته بررسی شوند.

نمونه‌ها کم است
رئیس شبکه تحقیقات بیماری‌های ویروسی ایران درباره میزان شیوع ویروس انگلیسی هم توضیح‌هایی می‌دهد: «بررسی جهش‌های ویروسی از طریق نمونه‌گیری تصادفی انجام می‌شود، قاعدتا وقتی نمونه به‌درستی و در تعداد کافی انتخاب شده باشد، می‌توان نتایج آن را به کل کشور تعمیم داد. مسلما تعداد نمونه‌های تست شده که بیشتر شود، می‌توان اطلاعات بهتری درباره این موضوع ارائه کرد، چرا که احتمال شناسایی این مبتلایان به دلیل حجم بالایی از نمونه‌های مثبت تعیین توالی شده بیشتر می‌شود.» به‌گفته او، طبق آخرین خبرها، به استثنای چند موردی که بیماران با سابقه سفر به انگلستان در هفته‌های قبل دارای ویروس جدید جهش‌یافته بوده‌اند، در نمونه‌های 60بیمار کرونا مثبت در 2هفته اخیر از تهران، شهرهای شمالی و استان‌های شرقی اثری از ویروس جدید یافت نشده. اما از آنجایی که تعداد نمونه‌ بیماران کم بوده، نمی‌توان نتایج را به کل کشور تعمیم داد. اظهارنظر درباره این موضوع زود است و باید تا چند هفته آینده که تعداد فراوانی از بیماران با تکنولوژی«تعیین توالی وسیع» مورد بررسی قرار خواهند گرفت، نتایج قطعی‌تری را به اطلاع مردم رساند.
به‌گفته این متخصص، ویروس‌ها به‌صورت هوشمند عمل می‌کنند، بنابراین زمانی که به‌راحتی می‌توانند در بدن بیماران زندگی کنند و منتقل شوند، دیگر نیاز چندانی نیست که جهش‌های با ریسک بالا برای خود ایجادکنند و بیماری‌زایی‌شان را بالاتر ببرند، چرا که در این صورت سیستم ایمنی بدن را بیشتر علیه خود تحریک می‌کنند. ویروس کرونا تاکنون چنین رفتاری از خود نشان نداده است. جزایری می‌گوید ویروس کرونا، یک‌بار در همان ابتدای همه‌گیری در چین، که از حیوان به انسان منتقل شده، دچار جهش به سمت افزایش شدت بیماری شده و جهش‌هایی که تا‌کنون در این چند‌ماه گزارش شده، سبب افزایش شدت بیماری نشده. ویروس به‌طور مرتب در حال جهش است، اما این جهش‌ها الزاما به معنی افزایش بیماری‌زایی نبوده است.

احتمال تغییر نقشه ژنتیک ویروس با آغاز واکسیناسیون
او درباره اینکه گفته می‌شود با آغاز واکسیناسیون ممکن است مقاومت ویروسی ایجاد شود، توضیح می‌دهد: ویروس‌هایی که مقاومت علیه دارو و یا  واکسن ایجاد می‌کنند، در حقیقت نقشه ژنتیک خود را تغییر می‌دهند تا پادتن‌های ناشی از واکسن آنها را نشناسد. این به معنی قوی‌تر شدن ویروس نیست. بررسی رفتار ویروس‌های قبلی برای واکسن‌های فلج اطفال، سرخک و سرخجه و هپاتیت B ‌ هم نشان نمی‌دهد که با شروع واکسیناسیون، ویروس قوی‌تر شده باشد. بعد از ده‌ها سال از واکسیناسیون عمومی در دنیا با این واکسن‌ها، تعداد مقاومت‌های ویروسی علیه این واکسن‌ها به هیچ‌وجه قابل ملاحظه نبوده و بعید است ویروس کرونا از این قاعده مستثنی باشد. در مورد ویروس جهش‌یافته جدید، برخی کارخانه‌های بزرگ سازنده واکسن آن را تست کرده و دریافته‌اند که سبب ایجاد مقاومت و کاهش اثر واکسن تهیه شده نشده است.

ویروس در تلاش برای بقای خود
نزدیک به 3‌ماه از اعلام رسمی شیوع ویروس کرونای انگلیسی در دنیا می‌گذرد و تا اواسط دی‌ماه نزدیک به 33کشور درگیر ویروس جدید شده‌اند. در فهرست کشورهای درگیر، اسامی آمریکا، انگلیس، ترکیه، استرالیا، بلژیک، برزیل، کانادا، شیلی، ایرلند، هند، پاکستان، امارات و... به چشم می‌خورد.
به‌گفته دانشمندان، در آفریقای جنوبی هم شاخه مشابهی از ویروس کرونا شناسایی شده که جهش‌های مشابهی با ویروس کرونای انگلیسی دارد. مهدی نوروزی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات بیماری‌های ویروسی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره تغییرات ژنتیک ویروس به همشهری می‌گوید هر جهشی می‌تواند منجر به تغییر رفتار شود، خانواده کرونا از 30، 20سال پیش دچار تغییراتی شده‌اند، مرس و سارس و... هم از همین خانواده هستند، این خانواده بسیار هوشمند عمل می‌کنند و برای بقای خود در بدن میزبان، خودشان را تضعیف می‌کنند تا میزبان تلاشی برای از بین بردنش نکند. ممکن است 10سال ویروس در بدن بماند و بعد از سال‌ها خودش را به شکل دیگری نشان بدهد: «نمونه آن را در ویروس آنفلوآنزا داشتیم که در یک دوره‌ای قربانیان زیادی داشت اما حالا تبدیل به ویروس فصل شده است.» براساس اعلام این ویروس‌شناس، کرونا، جزو ویروس‌های نوپدید است، برخی جهش‌ها تغییر ایجاد می‌کند و برخی بدون علامت و اثر است. او درباره نحوه شناسایی ویروس انگلیسی این توضیح را می‌دهد: «ویروس‌شناسان، ژنوم ویروس را بررسی می‌کنند تا متوجه شوند کدام ناحیه آن تغییر کرده است، براساس این تحقیقات، بانک ژنی ویروس منتشر می‌شود تا تغییرات آن مشخص و به‌صورت مقاله‌های علمی در دنیا منتشر می‌شود. محققان در کشور خود با استفاده از این بانک ژنی و تجهیزات پیشرفته تغییرات ویروس را بررسی می‌کنند و متوجه تغییرات آن می‌شوند.» به‌گفته او برای اینکه مشخص شود در هر کشوری چه میزان بیمار مبتلا به ویروس جدید وجود دارد، باید نمونه‌گیری‌ زیادی انجام شود، هر آنچه تاکنون درباره این ویروس اعلام می‌شود برداشت‌های علمی است چرا که نظرات علمی، نیاز به تحقیقات وسیع دارد. بنابراین نمی‌توان گفت که ویروس انگلیسی کرونا، وحشی‌تر از ویروس معمولی است، اما با توجه به بررسی‌‌های انجام شده می‌توان گفت که سرایت آن بالا رفته است.

علائم و درمان همان است
حدود 30روز از تأیید رسمی شناسایی مواردی از ابتلا به ویروس انگلیسی در ایران می‌گذرد و متخصصان می‌گویند احتمال وجود مبتلایان بیشتر در کشور وجود دارد، هر چند که مسئولان بخش‌های عفونی می‌گویند که از نشانه‌های بالینی بیمار نمی‌توان پی به ابتلایش به این گونه جدید برد، اما تأکید می‌شود که تاکنون مورد خاصی از ابتلای مشکوک ندیده‌اند. ایلاد علوی، متخصص عفونی بیمارستان لقمان است که به همشهری می‌گوید هیچ‌کس نمی‌تواند از روی نشانه‌های بالینی بیمار تشخیص دهد که او مبتلا به کرونای انگلیسی است یا کرونای معمولی. چرا که این موضوع باید در آزمایشگاه‌های مرجع بررسی شود، میوتیشن (تغییر ژنتیک) مشخص شود: «آزمایشگاه‌های مرجع نمونه‌ها و اطلاعات را از بیمارستان‌ها می‌گیرند و به‌طور مرتب در حال بررسی نمونه‌ها هستند. در مورد ویروس آنفلوآنزا هم چنین اقداماتی صورت می‌گیرد.» علوی می‌گوید: باید ابتدا از بیمار به روش معمول نمونه‌برداری شود، نمونه به آزمایشگاه‌های مرجع فرستاده شود و آنجا ویروس‌شناسان ژن مخصوصی که نشان‌دهنده آن میوتیشن B117 است را شناسایی کرده و بررسی کنند تا معلوم شود میوتیشن در ویروس ایجاد شده یا خیر. وی می‌گوید: «برای متخصصان عفونی که اقدامات بالینی انجام می‌دهند هیچ تفاوتی نمی‌کند که ویروس انگلیسی است یا معمولی. از نظر بالینی و روش‌های درمانی هیچ تفاوتی وجود ندارد و همان مسیر باید طی شود. اینکه گفته می‌شود بیماری شدت گرفته اینطور نیست، بیماری از ابتدا همینطور بوده و هر فرد براساس عوامل ژنتیک، به‌صورت شدید یا خفیف، مبتلا به آن می‌شود. ویروس پس از ورود به بدن تا چند روز تکثیر می‌شود و براساس آن علائمش نشان داده می‌شود.» به‌گفته این متخصص عفونی، ممکن است ویروس کرونای انگلیسی در کل کشور وجود داشته باشد حتی این احتمال وجود دارد که میوتیشن‌های مختلف دیگری وجود داشته باشد. به هر حال در زمینه سیاستگذاری بالینی برای ما فرقی نمی‌کند.» متخصصان تأکید می‌کنند که ویروس هنوز در کشور شایع نشده اما مشخص نیست در آینده چه تغییراتی پیدا کند.