تعبیر یک ‌رؤیا

فرزانه ابراهیم‌زاده  

3شهریور 1316 در خیابان رفاییل بین میدان مشق که حالا مدتی بود با اسم باغ ملی داشت یکی یکی فضاهایش را به بناهای مهم دولتی و حکومتی می‌داد و بیمارستان دولتی که یکی دو سال بود به فرمان شاه به نام بزرگ‌ترین پزشک تاریخ ایران سینا نامیده می‌شد جنب و جوش زیادی برپا بود. بسیاری از چهره‌های فرهنگی و شناخته شده به مراسم افتتاحیه یکی از دو ساختمان آجری تازه ساخته شده در این خیابان دعوت شده بودند. ساختمانی شبیه مسجدهای دوران سلجوقی با همان آجرهای نما و ستون‌های اطراف دری چوبی که نام «کتابخانه ملی» را به خط نستعلیق بالای سردر خود داشت.رؤیای چندین ساله اهل فرهنگ و هنر ایران بالاخره به ثمر رسیده بود و حالا تهران به جمع شهرهایی پیوسته بود که کتابخانه ملی واقعی داشتند؛ کتابخانه‌ای در مدل کوچک‌تر کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه ملی بریتانیا با میز و نیمکت‌های چوبی و پنجره‌های بزرگ و دل‌باز به سمت خیابان.
اما رسیدن به این‌رؤیا 70سالی طول کشید؛ از زمانی که نخستین کتابخانه دولتی در یکی از اتاق‌های دارالفنون تهران راه‌اندازی شد تا  کتابخانه میرزا محمود احتشام‌السلطنه در خانه‌اش در خیابان علاالدوله روبه‌روی میدان مشق.
هزاران اتفاق در این سال‌ها افتاد تا کتابخانه ملی نتواند پا بگیرد، تا اینکه در سال1312 علی‌اصغر حکمت، کفیل وزارت معارف طرح ساخت کتابخانه عمومی معارف را به مجلس ارائه کرد و قرار شد بعد از تدوین نظامنامه کتابخانه ملی راه‌اندازی شود. اما آنچه به ساخت کتابخانه ملی مهر تأیید زد گردهمایی بزرگ مستشرقین در کنگره هزاره فردوسی بود. ۴۰ ایرانشناس بزرگ از سراسر جهان با یک بغل کتاب نفیس به تهران آمده بودند و این کتاب‌ها باید در کتابخانه‌ای مرجع به نمایش درمی‌آمد. حکمت که کمی‌ قبل از این آندره‌گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی و رئیس اداره عتیقات را مأمور ساخت موزه ملی کرده بود در یکی از جلساتی که با این معمار فرانسوی عاشق ایران داشت، به او پیشنهاد کرد که طرحی هم برای ساخت کتابخانه ملی بدهد. مسئله اصلی محل کتابخانه بود که به پیشنهاد گدار زمین خالی‌ای که برای نگهداری ماشین‌های برخی از نهادهای داخل میدان مشق بود و در شمال زمین موزه قرار داشت را به کتابخانه اختصاص دادند. این زمین در حاشیه خیابان رفاییل بود. خیابانی که به‌خاطر کتابفروشی و نشر رفاییل معروف بود و بعدتر نام قوام‌السلطنه را به‌خود گرفت. با آنکه گرفتن آن زمین کار سختی بود اما حکمت قول داد تا آن را از شاه بگیرد و از گدار خواست تا طرح موزه را آماده کند.
برخلاف انتظار حکمت در دیداری با رضاشاه به راحتی مجوز ساخت بنا در این دو زمین را گرفت و کار ساخت‌وساز کتابخانه ملی هم همزمان با موزه ایران باستان پیش رفت.
گدار در طراحی کتابخانه نگاهی به طرح قبلی‌اش برای موزه ایران باستان داشت ولی نگاهی هم به کتابخانه ملی بریتانیا. طرحی که از نظر علی‌اصغر حکمت شاهکار بود؛ اما شاه معتقد بود که این طرح مسخره و اسراف است.
رد شدن این طرح باعث شد تا گدار که سرخورده شده بود با توجه به وسعت 1000مترمربعی که در اختیارش بود ساختمان جدید کتابخانه را طراحی کند. با این همه او در طراحی جدید کتابخانه از هیچ‌چیز کم نگذاشت. نکته قابل توجه در طراحی کتابخانه ملی تناسب آن با ساختمان موزه ملی ایران بود. شاید در تهران هیچ ساختمانی نباشند که این قدر با یکدیگر تناسب داشته باشند. از آن جایی که گدار در طراحی موزه ملی از معماری طاق کسرا الهام گرفته بود ساختمان کتابخانه را نیز متناسب با آن طراحی کرد و تلفیقی از معماری کهن ایران و معماری اسلامی را در طراحی به‌کار گرفت. او در انتخاب نوع مصالح نیز تقارن و تناسب این بنا را با بنای موزه درنظرگرفت و بهترین مصالح معماری را از سراسر ایران در ساختن این بنا به‌کار گرفت.کتابخانه در ابتدای سال۱۳۱۶ به پایان رسید و مخزن‌هایش پر از کتاب شدند. اما تا شهریور‌ماه که موزه ملی هم کامل شد به‌طور رسمی افتتاح نشد. اما قرائنی وجود دارد که این کتابخانه از خرداد‌ماه برای مراجعه‌کنندگان باز بوده است.
در روزنـامـه اطلاعات مـورخ ۱۸ خرداد۱۳۱۶ خبـر « افتتـاح کتابخانه ملی ایـران » ایـن چنین درج شـده اسـت:«عمـارت جـدیـد کتابخانه ملی که در شمال عمارت موزه ایران باستان در خیابان رفاییل ساختمان شده است از هر حیث آماده شد، و از روز دوم تیر‌ماه افتتاح و تالار مطالعه کتابخانه همه روزه به استثنای ایام تعطیل از ساعت هفت صبح تـا یک‌ساعت بعـد از ظهر برای استفاده مراجعه‌کنندگان دایر خواهد بود».
زیـربنـای کتابخانه ملّـی ایران 550متر در 2طبقـه بود. دو طبقه زیر برای مخازن طراحی شده بود. در طبقه اول علاوه بر ورودی و بخش‌های اداری تالار نمایش، تـالار فـردوسـی، بخش نشـریـات و خدمات فنی قرار داشت. تالار مطالعه نیز در طبقه دوم راه‌اندازی شده بود. این تالار (برای حدود 60نفر) و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای 40 هزارجلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود. برای تجهیز مخزن کتابخانه ملی نیز در خرداد 1316 مجموعا 13712 نسخـه چاپی و خطی- در چند نوبـت- بـه کتابخانه تحویل داده شد.