قصه بلند یلدا

نگار حسینخانی_روزنامه نگار

جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» می‌نویسد: «شب اول چله بزرگ یا شب یلدا بلندترین شب سال بود. هر دسته از خویش و اقارب و همسایه شب‌نشینی گرفته در آن بساط سور و سات از آجیل و شیرینی و میوه و خصوصا هندوانه و انار و خربزه فراهم کرده، دور هم جمع شده به خوشگذرانی و شب‌زنده‌داری و گرفتن فال حافظ می‌پرداختند.» او از یلدا و تاریخش می‌گوید و از آداب آن که گرفتن فال حافظ است. هرچند پیش‌ترها شاهنامه‌خوانی از سنت‌های دیرین ایرانیان بوده، اما اگر بخواهیم پیشنهاد خواندن بدهیم پیش از هر کتابی شما را به شنیدن داستان‌های نانوشته‌ای دعوت می‌کنیم که سینه به سینه از پدران به پسران رسیده؛ قصه‌هایی از پدربزرگ و مادربزرگان که در طول سال چندان مجال گفتن پیدا نمی‌کنند. پس از آن هم‌نشینی می‌توانید از تاریخ این آیین بخوانید یا بروید سراغ آنچه گذشتگان‌مان با آن این شب را می‌گذراندند. حتی می‌توانید به آثار تازه‌تری متوسل شوید. اما چطور؟

یلدا در تاریخ ادبیات
ابوریحان بیرونی از شب یلدا با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظورش «میلاد خورشید» است. در آثار دیگر هم از این جشن صحبت شده است. در آثارالباقیه ابوریحان، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» یاد می‌شود. در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» و منابع دیگر «خرم روز» است. پس می‌توانید به این کتاب‌ها مراجعه کنید و کلمه چله را بکاوید که از چهل با تخفیف «چهله» اتخاذ شده و نشان‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین است. هر چند واژه یلدا تنها به این آثار تاریخی محدود نشده و در شعر شاعران با معانی مختلفی استفاده شده که خود می‌تواند نشان از تاریخ‌دار و شناسنامه‌داربودن این شب باشد. شاعران بسیاری بلندی گیسوی یار را به شب یلدا مانند کرده‌اند و عده‌ای دوران فراق و دوری از معشوق را طولانی چون شب یلدا دانسته‌اند؛ مثلا در این بیت «روز رویش چون بر انداخت نقاب از سر زلف / گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست». سعدی، از این بیت معنی اول را مستفاد کرده است و شیخ در بیتی دیگر به این شکل «نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست/ شب فراق تو هر شب که هست یلداییست» معنی دوم را درنظر داشته. پس کشف این واژه در آثار ادبی می‌تواند سرگرمی منحصر به فردی باشد.

آنچه گذشتگان‌ می‌خواندند
فردوسی، حکیم سخن که شناسنامه زبان فارسی است در شاهنامه‌اش به شب یلدا اشاره‌ کرده است. او در پایان داستان پادشاهی اورمزد پس از آنکه از گذرا بودن جهان می‌گوید، به یلدا اشاره می‌کند و اینکه باید چنین روزی را گرامی بشمارید: «شب اورمزد آمد و ‌ماه دی/ ز گفتن بیاسای و بردار می». ازین‌رو گذشتگان بر سر سفره‌های یلدایشان شاهنامه می‌گذاشتند تا شب طولانی را با داستانی از این کتاب بگذرانند که داستان‌گویی و شنیدن قصه بهترین سرگرمی‌شان بوده است. اما گذشته از شاهنامه تفال بر کتاب لسان‌الغیب مهم‌ترین سنت ماست؛ همانطور که امروز هم به سنت حافظ‌خوانی وفاداریم. حافظ‌خوانی در شب یلدا مخصوص طبقه‌ای خاص و اهل ادب نیست. تقریبا در همه خانه‌ها دیوان حافظ پیدا می‌شود و پناه بر او تنها مختص این شب نبوده است. عامه مردم باور و اعتقادی مبنی بر نگاه پیشگویانه به شعرهای حافظ شیرازی دارند. پس در مرحله بعد خواندن هر آنچه پیشینیان‌مان می‌خواندند توصیه می‌شود.

تازه کردن شب‌های بلند
اما اگر بخواهیم به امروز برگردیم باید ذهن‌مان را از این اشتباه پاک کنیم. بعضی از شاعران و نویسندگان امروز معتقدند که چندان نباید از واژه‌های بسیار استفاده‌شده در ادبیات کهن سود جست چون معانی کهنه‌ای را متبادر می‌کنند. اما بعضی دیگر معتقدند از واژه‌های کهن می‌توان معانی تازه‌ای بیرون کشید. با این حال در اینجا به چند رمان با محوریت این شب اشاره می‌کنیم. «شب ظلمانی یلدا» رضا جولایی داستان چند شخصیت است؛ از سربازِ مجروحی گرفته که در جنگ با روس‌ها زخم برداشته تا جوانی مسیحی با دغدغه‌های عجیبش. این دو کلان‌روایت درهم ترکیب می‌شوند و ماجرایی رقم می‌زنند از اتفاق‌هایی در دلِ تاریخ که قرار است رفتارهایی عاشقانه، سیاسی و بیش از آن‌ انسانی بسازند. فضای نوی رمان و توجه نویسنده به عناصری متفاوت در دل این یلداست که این کتاب را به رمانی خواندنی و تأثیرگذار تبدیل می‌کند. کتاب بعدی اما «چشم‌های یلدا و کلمه – کلید جهان هولوگرافیک» نوشته مشترک آرش آذرپیک، هنگامه اهورا و نیلوفر مسیح از دیگر کتاب‌هایی است که شاید با نام عجیبش شما را وسوسه خواندن کند. چشم‌های یلدا رمانی‌ است که به ادعای نویسندگانش در آن فلسفه و ادبیات کلمه‌گرا تشریح شده و اگر خواندن آن با ارتباط بی‌واسطه باشد نظرگاه مخاطب را به جهان، انسان، زبان و ادبیات به‌گونه‌ای همه‌جانبه‌ دگرگون خواهد کرد. هم‌اکنون فقط جلد اول کتاب چشم‌های یلدا و کلمه – کلید جهان هولوگرافیک منتشر شده است. اما برای مخاطبان خاص فارسی که به داستان‌های م.مودب‌پور علاقه‌مندند پیشنهاد می‌شود یلدا را بخوانند. یلدا رمانی همه‌پسند است و مثل دیگر آثار مودب‌پور زبان طنزآمیزی دارد. اما اگر می‌خواهید شب‌تان با غمی خودخواسته و شیرینی عاشقانه‌ای همراه شود بد نیست اول فیلمنامه شب یلدای کیومرث پوراحمد را دست بگیرید و بعد فیلم را تماشا کنید که همچنان از عاشقانه‌های دلچسب یلدایی است.