شرط احیای گاوخونی؛ الزام تأمین حقابه

زهرا رفیعی _ خبر‌نگار

با پایان فصل کشاورزی، وزارت نیرو اجازه داده آبی که قرار است براساس قانون پس از شرب، با اولویت دوم نصیب محیط‌زیست شود، از سد رودشتین به سمت تالاب گاوخونی روانه شود. این آب که در فصول گرم سال از محیط‌زیست دریغ می‌شود، حالا با دبی 11مترمکعب بر ثانیه به سمت این تالاب روانه شده، اما منجر به احیای آن نشده است و به اعتقاد برخی کارشناسان محیط‌زیست بدون تداوم‌بخشی به آب رها شده از پشت سد‌ها رویای احیای گاوخونی دست ‌نیافتنی است.

گاوخونی ازجمله تالاب‌های از بین رفته در  خشکسالی‌های متوالی و حقابه‌هایی که تامین نشده، است. چندی پیش خبر آمد که «با متوقف شدن توزیع آب کشاورزی در شرق اصفهان» دریچه‌های سد رودشتین به روی تالاب گاوخونی باز شده و حقابه‌ای به این تالاب داده شده است. درحالی‌که با بدهی انباشته‌ای که این حوضه آبریز به آبخوان‌های پایین‌دست و تالاب گاوخونی دارد، تصور احیای تالاب دور از انتظار است. سعید سلطانی‌کوپائی، استاد آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی اصفهان که سال‌ها در مورد تالاب گاوخونی تحقیق جامعی انجام داده است، در گفت‌وگو با همشهری گفت: «تالاب یک اکوسیستم زنده است و حداقل آبی که برای زنده بودن آن نیاز است، نیاز زیستی است. نیاز زیستی یا حقابه تالاب گاوخونی که دانشگاه اصفهان مطالعات آن را انجام داده، سالانه 160تا 170میلیون‌مترمکعب یا 5.5مترمکعب بر ثانیه به‌صورت مستمر است. تامین این حقابه از حوضه آبریز تالاب باید جزو برنامه‌های وزارت نیرو باشد.» اما این مهم با وجود اینکه ماده 4 «آیین‌نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب‌ها» بر اولویت تالاب‌ها پس از تامین آب شرب تأکید دارد، نادیده گرفته شده است. در فاصله بیش از 100کیلومتری حوضه آبریز بالادست تا تالاب گاوخونی بخش کشاورزی و صنعت سهم خود را گرفته‌اند.
 وی که تحقیقات خود را در زمانی که اصفهان درگیر خشکسالی بود انجام داده است، درباره حداقل آب مورد نیاز تالاب گفت: این عدد در تحقیقات ما از آبان تا خرداد‌ماه که مهم‌ترین فصل تالاب گاوخونی برای مهاجرت پرندگان و زادآوری آنهاست، حدود 80میلیون‌مترمکعب است. در سال‌های اخیر حتی این مقدار از حقابه گاوخونی نیز تامین نشده است. مصارف جدید صنعتی و کشاورزی و در اختیار بودن آب بدون ضابطه و قانون، مشکلات تالاب‌ گاوخونی را بیشتر کرده است.
به گفته مسعود باقرزاده‌کریمی، مدیر اکوسیستم‌های تالابی سازمان محیط‌زیست، در گاوخونی بارگذاری به‌مراتب بیشتر از توان آبی حوضه آبریز بوده است. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، او در این‌باره گفت: «اکنون با یک بدهی آب انباشته روبه‌رو هستیم. حتی اگر امسال و چند سال بعد هم سال آبی پرباری داشته باشیم با توجه به خالی شدن مخازن آب زیرزمینی شاهد تأمین آب به شکلی که در زاینده‌رود جریان داشته باشد، نخواهیم بود. جریان وقتی از بالادست رودخانه آغاز می‌شود اول آب زیرسطحی را تأمین می‌کند و بعد مازاد آن آب رودخانه را تأمین می‌کند. اینها به دلایل توسعه ناپایدار است. چه بسا ما ناگزیر شویم کشاورزی را آنجا تعطیل کنیم. کما اینکه کشت برنج ممنوع شد و اکنون کاهش یافته است».

 اختصاص آب از سیلاب‌های بهار امسال، اگرچه منجر به مهاجرت اندک فلامینگو‌ها به این تالاب شد اما آنچه به اعتقاد این استاد دانشگاه اهمیت دارد تداوم آبرسانی در ماه‌های آبان تا خرداد است. در سال آبی که پشت‌سر گذاشتیم با وجود بارندگی‌های مناسب در بالادست، منابع آبی به‌دلیل مصرف زیاد با کمبود مواجه شد. حال اگر برای تامین آب شهری مثل یزد تونل سوم انتقال آب راه‌اندازی شود 300میلیون مترمکعب در سال از این حوضه آبریز به‌صورت مضاعف بهره‌برداری خواهد شد.
وی در مورد اظهاراتی که در مورد جنس بستر تالاب گاوخونی شده است، گفت: آبرسانی به هر تالابی در کشور اگر مستمر نباشد، منجر به خشک شدن آن می‌شود و ربطی به بستر تالاب ندارد.
این  استاد آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی اصفهان درباره اینکه آیا آبرسانی به تالاب گاوخونی آن هم در ماه‌هایی که سازمان هواشناسی پیش‌بینی پاییز با بارش در حد نرمالی برای کشور کرده است، منجر به خلاص شدن ساکنان شرق اصفهان از طوفان‌های سال‌های اخیر می‌شود یا خیر به همشهری گفت: هرچه مساحت بیشتری از تالاب مرطوب شود، منطقه برداشت خاک (ریز‌گرد‌ها) کمتر می‌شود. جهت وزش باد غالب در اصفهان در ماه‌های تیر، مرداد و شهریور از سمت شرق به غرب است و متأسفانه دقیقا در این 3 ‌ماه آب تالاب خشک می‌شود و ریزگرد‌ها به شهر اصفهان وارد می‌شود. در بقیه ماه‌ها از مهر تا انتهای خرداد، جهت باد از غرب به شرق می‌شود. عموما در این ماه‌ها بستر تالاب مرطوب است ولی درصورت خشکسالی، شهر‌های ورزنه ، اژیه و زیار با پدیده آسیب‌رسان ریزگرد مواجه می‌شوند.
تنوع زیستی منطقه با کم آب شدن تالاب از دست رفته است. تالابی که در سال‌های نه چندان دور میزبان هزاران فلامینگو بود امسال فقط 150قطعه از این پرنده را پذیرا بود. به گفته محمدرضا همامی، متخصص اکولوژی و حفاظت از تنوع زیستی، با از بین رفتن تالاب گاوخونی، تنوع زیستی از بین رفته است. او در گفت‌و‌گو با همشهری گفت: در دهه 70 که تالاب پر آب بود گونه‌های متعددی از پرندگان آبزی، کنار آبزی و خشکی‌زی زندگی می‌کردند. به‌طوری‌که 16هزار فلامینگو شمارش شد. با عقب‌نشینی آب در سال‌های بعد تعداد و تنوع پرندگان سال به سال کمتر شد به‌طوری که در 2 سال اخیر کف تالاب به‌طور کلی خشک شد و ریزگرد ناشی از آن در طوفان‌های فصلی سر از شهر‌های اطراف درآورد. خشکیدگی بستر تالاب به‌گونه‌ای بود که حتی بیابان‌های اطراف پوشش گیاهی مناسب‌تری نسبت به تالاب داشت. با باران‌های بهار امسال کمی آب به بخش‌های پست‌تر تالاب آمد ولی به‌معنای ایجاد دریاچه نشد. تنوع زیستی در این منطقه را نباید محدود به بخش‌های تالابی دانست. آب زاینده‌رود تا به نزدیکی تالاب برسد جمعیت خوبی از پرندگان را در کنار رود جمع می‌کند. بیش از 100 گونه پرنده (آبزی، کنار آبزی و خشکی‌زی) در این محدوده شناسایی شده است (معادل یک‌پنجم گونه‌های پرنده در ایران) و اگر تالاب احیا شود می‌توان شرایط را برای مهاجرت پرندگان و افزایش گونه‌ها فراهم کرد. وی در مورد شرایط مناسب آب‌دهی به تالاب برای برقرار ماندن اکوسیستم تالابی در این منطقه گفت: آب باید حتی‌المقدور به‌صورت ثابت به این تالاب وارد شود. در اثر افزایش حرارت آب تالاب کم خواهد شد و این فرایندی طبیعی است، اما اگر حقابه به‌صورت مستمر داده شود می‌توان انتظار داشت گونه‌ها از پس گرما و کم‌آبی بر بیایند.
عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به اینکه حفظ تنوع زیستی در مناطق بیابانی اهمیت دارد، گفت: حدود یک دهه است که تالاب خشک است و پرندگانی که در این منطقه زندگی می‌کنند، گونه‌هایی هستند که می‌توانند در حاشیه رودخانه جوجه‌آوری کنند و می‌توان گفت که ترکیب گونه‌ای پرندگان تغییر کرده است.