جرائم واقعی در دنیای مجازی

این روزها که زندگی خیلی‌ها وابسته به فضای مجازی شده، بسیاری از جرائم هم در همین بستر اتفاق می‌افتد. اما چطور باید متوجه شویم که چه کاری در فضای مجازی جرم است؟ اگر جرمی اتفاق افتاد باید چطور آن را پیگیری کنیم؟ و... . شادی صابری‌احمدی، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری که وکالت پرونده‌های زیادی در حوزه جرائم اینترنتی را برعهده دارد در گفت‌وگویی با همشهری به این موضوع به طور مفصل پرداخته و به جرائمی اشاره دارد که شاید خیلی از ما ندانیم واقعا جرم هستند.


طرح:  محمد علی حلیمی






در یک نگاه کلی مطابق قانون به چه مواردی جرم گفته می‌شود؟
قانون مجموعه‌ای از باید‌ها و نباید‌هایی است که شیوه رفتار انسان‌ها را در زندگی اجتماعی تعیین می‌کند و ضمن ایجاد نظم و انضباط، امنیت را در جامعه برقرار می‌‌سازد و اگر افراد از بایدها و نبایدها تخطی کنند مجازات خواهند شد، به همین دلیل نیازمند جرم انگاری مصادیق باید‌ها و نباید‌ها هستیم. جرم‌انگاری فرایندی است که به موجب آن قانونگذار با درنظر گرفتن هنجارها و ارزش‌های اساسی جامعه و با تکیه بر مبانی نظری مورد قبول خود، فعل یا ترک فعلی را ممنوع و برای آن ضمانت اجرای کیفری وضع می‌کند. بر این اساس، جرم‌انگاری امری مبتنی بر علوم زیرساختی مثل فلسفه حقوق، فلسفه سیاسی و علوم اجتماعی است. جرم عبارت است از هر فعل یا ترک فعلی که قانونگذار برای آن مجازات تعیین کرده است.
این روزها نقض حریم خصوصی در فضای مجازی یکی از شایع‌ترین جرائم است. حریم خصوصی در قوانین کشورمان چه جایگاهی دارد؟
توجه به حریم خصوصی یکی از ارکان حقوق شهروندی در هر جامعه‌ای است و افراد جامعه باید آگاهی‌های لازم در مورد این حق را داشته باشند. یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد آرامش ذهنی مردم و امنیت روانی جامعه توجه و حفاظت از حریم خصوصی توسط تمامی بخش‌های کشور و ایجاد بستری مناسب برای برخورد با ناقضان حریم خصوصی است. با گسترش وسایل ارتباطات جمعی و فضای مجازی و ایجاد و توسعه شبکه‌های اجتماعی، توجه به حریم خصوصی اهمیتی مضاعف یافته است و مرز میان حریم خصوصی و عمومی هر روز باریک‌تر می‌شود. حساسیت چنین موضوعی در جامعه‌های سنتی- مذهبی مانند ایران، اهمیت امر را دوچندان می‌سازد.
 روزبه‌روز جرائمی که در فضای مجازی اتفاق می‌افتد بیشتر و بیشتر می‌شود. از چه زمانی جرائمی که در بستر فضای مجازی اتفاق می‌افتد به‌طور رسمی در قانون پیش‌بینی و جرم‌انگاری شد؟
در سال ۱۳۸۸ برای تعیین مصادیق استفاده مجرمانه از سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی قانون جرائم رایانه‌ای در 3بخش جرائم و مجازات‌ها، آیین دادرسی و سایر مقررات در ۵۶ ماده به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و به‌دنبال آن فهرستی از مصداق‌های محتوای مجرمانه توسط این کمیته در دی‌ماه ۱۳۸۸ ارائه شد. این فهرست در 5فصل در بخش‌های محتوای خلاف عفت و اخلاق عمومی، محتوای علیه مقدسات، محتوای علیه امنیت و آرامش عمومی، محتوای علیه مقامات و نهادهای دولتی و عمومی و محتوایی که برای ارتکاب جرائم رایانه‌ای و سایر جرائم تهیه شد، تحت عنوان قانون جرائم رایانه‌ای ثبت و لازم‌الاجرا شد. در برخی موارد نیز که معلول جرائم جدید به‌وجود آمده به‌دلیل فضای منحصربه‌فرد مجازی است مصادیق تازه‌ای ارائه و ضمن جرم‌انگاری برای آنها مجازات نیز تعیین شد.
چه مواردی شامل نقص حریم خصوصی در فضای مجازی می‌شود و برای چنین مواردی چه مجازات‌هایی درنظر گرفته شده است؟
مواد ۸، ۱۱، ۱۲، ۱۳و ۱۷قانون جرائم رایانه‌ای مجازات افرادی را که به‌صورت غیرمجاز به داده‌های اطلاعاتی افراد شامل صوت، تصویر یا متن گفت‌وگوها دستبرد بزنند حبس و جریمه نقدی تعیین کرده است. مطابق ماده ۷۴۵ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۶ قانون جرائم رایانه‌ای، افشای اسرار خصوصی دیگران جرم و مجازات آن جزای‌‌نقدی و تا 2سال حبس است. همچنین انتشار چت‌ها، ای‌میل‌ها، متن‌ها و عکس‌های خصوصی در فضای مجازی به‌عنوان دلیل تلقی می‌شود. البته اسرار خصوصی در قانون ایران به‌صورت مشخص تعریف نشده،‌ اما قانونگذار در ماده ۸ قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی، نامه‌ها، عکس‌ها، نوشته‌ها و فیلم‌های خصوصی را از مصادیق بارز افشای اسرار خصوصی دیگران دانسته‌ است.
بیشترین موارد درباره حریم خصوصی در فضای مجازی که برای آنها در دادسراها پرونده تشکیل می‌شود،چیست؟
در بسیاری از پرونده‌های جزایی مطرح ‌شده در دادسراها مشاهده می‌شود که علت اصلی نزاع یا درگیری و حتی قتل، افشای عکس خصوصی یا چت و پیامک‌های یکی از طرفین دعوا بوده است؛ درحالی‌که شهروندان باید به این نکته توجه داشته باشند که در قانون مجازات اسلامی به‌طور کلی در این خصوص، جرم مشخص و مجازات آن هم تعیین شده است. ماده ۱۶ قانون جرائم ‌رایانه‌ای با توجه به جرم‌انگاری به عمل‌آمده، افشای اسرار خصوصی دیگران را جرم دانسته و مجازات آن را جزای ‌‌نقدی و تا 2سال حبس درنظر گرفته است.
درخصوص جرائمی که با آبرو و شرافت شهروندان مرتبط است چطور؟ در این مورد در قانون چگونه جرم‌انگاری شده و چه مجازات‌هایی درنظر گرفته شده است؟
براساس ماده ۶۶۹ قانون‌ مجازات ‌اسلامی تهدید به انجام عملی که ممکن است موجب ضرر آبرویی یا شرافتی و یا افشای اسرار خانوادگی شود تا ۷۴ضربه ‌شلاق یا تا 2سال حبس برای آن درنظر گرفته ‌شده ‌است و اگر به این واسطه تقاضای وجه، مال یا تقاضای انجام امر یا ترک فعلی را کرده یا نکرده باشد به مجازات شلاق تا 74ضربه یا زندان از 2‌ماه تا 2 سال محکوم خواهد شد. این در حالی است که قانون به روشنی عنوان کرده که همه متن‌ها در فضای مجازی اعم از ای‌میل، صدای ضبط شده، تلگرام، وایبر، فیسبوک و ... به‌عنوان دلیل از فرد شاکی پذیرفته می‌شود و دادگاه با مکانیسم مشخصی که توسط کارشناسان حوزه فناوری و پلیس فتا اجرا خواهد شد، صحت مدارک مورد ادعا را بررسی می‌کند و درصورت تأیید، ملاک و مبنای صدور حکم قرار خواهد گرفت.
یکی از موارد مهم در حوزه حریم خصوصی، هتک حرمت و نشر اکاذیب است. در این زمینه قانون چه نکاتی را پیش‌بینی کرده است؟
تحریک، تشویق، ترغیب، تهدید یا دعوت به فساد و فحشا و ارتکاب جرائم منافی عفت یا انحرافات جنسی (بند ب ماده ۱۵ قانون جرائم رایانه‌ای و ماده ۶۳۹ قانون مجازات اسلامی)، اشاعه فحشا و منکرات (بند۲ ماده۶ قانون مطبوعات) و تحریک، تشویق، ترغیب و تهدید یا تطمیع افراد به دستیابی به محتویات مستهجن و مبتذل (ماده ۱۵ قانون جرائم رایانه‌ای) از مصادیق هتک حرمت و نشر اکاذیب است.
بسیاری از شهروندان بی‌خبر از قوانین، گاهی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دست به اقداماتی می‌زنند که قانون این اقدامات را جرم تلقی می‌کند. نمونه‌ای از چنین موارد را توضیح دهید.
یکی از مهم‌ترین بخش‌های موجود در قانون جرائم رایانه‌ای حوزه مرتبط با نقض حریم خصوصی و انجام فعالیت‌های بزهکارانه در فضای مجازی است که چه بسا بسیاری از افراد نسبت به آن آگاهی ندارند و در هر روز ضمن مطالعه متون دریافتی در صفحات شخصی نرم‌افزار‌های موجود در فضای مجازی ازجمله تلگرام، واتس آپ و اینستاگرام، اقدام به ارسال و باز نشر آن در همین نرم‌افزارها می‌کنند، درحالی‌که چه بسا بسیاری از این موارد نقض قانون است و مستوجب کیفر خواهد بود. این جرائم شامل این موارد می‌شود: دسترسی غیرمجاز به داده‌های رایانه‌ای یا مخابراتی نظیر هک ای‌میل یا حساب کاربری اشخاص، شنود غیرمجاز محتوای در حال انتقال در سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی نظیر استفاده از نرم‌افزارهای شنود چت‌های اینترنتی، دسترسی غیرمجاز به داده‌های سّری در حال انتقال در سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده و یا تحصیل و شنود آن، در دسترس قرار دادن داده‎های سّری در حال انتقال در سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و یا حامل‌های داده برای اشخاص فاقد صلاحیت، نقض تدابیر امنیتی سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی به قصد دسترسی به داده‌های سّری در حال انتقال در سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و یا حامل‌های داده، حذف، تخریب یا مختل و غیرقابل‌پردازش‌کردن داده‌های دیگری از سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و یا حامل‌های داده به‌طور غیرمجاز، از کار انداختن یا مختل کردن سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی به‌طور غیرمجاز نظیر غیرفعال‌سازی‌ پایگاه‌داده تارنماها و ممانعت از دسترسی اشخاص به پایگاه‌های اینترنتی شخصی، ممانعت از دسترسی اشخاص مجاز به داده‌هایا سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی به‌طور غیرمجاز، ربودن داده‌های متعلق به دیگری به‌طور غیرمجاز، هتک حیثیت از طریق انتشار یافتن صوت و فیلم تحریف‌شده دیگری به‌وسیله سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، نشر اکاذیب از طریق سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی، فروش یا انتشاریافتن  و یا در دسترس قراردادن گذرواژه یا هر داده‎ای که امکان دسترسی غیرمجاز به داده‎ها یا سیستم‎های رایانه‎ای یا مخابراتی متعلق به دیگری را فراهم می‎کند و آموزش نحوه ارتکاب جرائم دسترسی غیرمجاز، شنود غیرمجاز، جاسوسی رایانه‌ای و تخریب و اخلال در داده‌ها یا سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی.
اگر شهروندی در فضای مجازی مورد توهین، تهدید یا تمسخر قرار گرفت باید چه اقدامی انجام دهد؟
توهین، تهمت، تهدید، تمسخر، به‌کار‌بردن الفاظ رکیک و ناپسند، ایجاد شایعات و دروغ‌پردازی جهت تشویش افکار عمومی یا تحریک دیگران علیه شخص یا اشخاص در فضای مجازی جرم بوده و پیگرد قانونی دارد. پس چنانچه کاربران فضای مجازی توسط شخص یا اشخاصی، تهدید به افشای اطلاعات خصوصی (عکس، فیلم و...) شدند یا در شبکه‌های اجتماعی مورد توهین، فحاشی و ناسزا‌گویی قرار گرفتند بدون ترس و واهمه ضمن حفظ ادله مربوطه اعم از نوشته ، صوت یا فیلم و ... ، موضوع را از طریق طرح شکایت در دستگاه قضایی و پیگیری آن از طریق پلیس فناوری و تبادل اطلاعات (فتا) و برابر شرایط مقرر در قانون، نسبت به احقاق حقوق حقه خویش اقدام کنند.



یکی از مواردی که این روزها در شبکه‌های اجتماعی شاهد آن هستیم شایعه‌پراکنی است. آیا این مورد هم شامل جرائم می‌شود؟

ایجاد شایعات و دروغ‌پردازی جهت تشویش افکار عمومی یا تحریک دیگران علیه شخص یا اشخاص در فضای مجازی، وفق ماده۱۸قانون جرائم رایانه‌ای، اعم از اینکه از طریق یادشده به‌نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، جرم بوده و برای آن مجازات تعیین شده است. به همین دلیل باید مواظب باشیم در فضای مجازی از دامن‌زدن به شایعات بی‌پایه و اساس و انتشار آن که امروزه بدون آگاهی از قوانین مبادرت به ارسال آن برای سایر دوستان خود می‌کنیم خودداری و از درج مطالبی که باعث هتک حیثیت افراد می‌شود دوری کنیم، چراکه ارتکاب سهوی یا عمدی چنین اعمالی مجازات به‌دنبال خواهد داشت.


توهین، تهمت، تهدید، تمسخر، به‌کار‌بردن الفاظ رکیک و ناپسند، ایجاد شایعات و دروغ‌پردازی جهت تشویش افکار عمومی یا تحریک دیگران علیه شخص یا اشخاص در فضای مجازی جرم بوده و پیگرد قانونی دارد.