زیست بوم
خطر مرگ آبخوان‌های یزد
پدیده فرونشست در برخی مناطق استان به حدی زیاد است که طول بعضی از شکاف‌ها به چند کیلومتر نیز می‌رسد
فرونشست زمین بحرانی است که در پی تخلیه آبخوان‌ها در بیشتر استان‌های کشور از جمله یزد، فارس، سمنان،خراسان، همدان و اصفهان دیر یا زود به وقوع خواهد پیوست. هرچند بسیاری بر این باور هستند که با وقوع بارندگی‌های اخیر، از خطر فرونشست کاسته شده اما قابل توجه است که کارشناسان خبر از حقیقتی دیگر می‌دهند.
به گزارش ایسنا،اقلیم خشک ایران و قرار گرفتن دوسوم گستره کشور در مناطق خشک، نیمه‌خشک و بیابانی نشان‌دهنده این حقیقت است که اغلب مراکز جمعیتی ازجمله کلان‌شهرهای کشور در همین مناطق خشک قرارگرفته‌اند و تامین آب آنها وابسته به منابع زیرزمینی است؛ به‌ویژه آن‌که وضعیت منابع آبی کشور به‌ویژه تا قبل از بارندگی‌های اخیر در شرایط خوبی قرار نداشت، به همین دلیل منابع آب زیرزمینی به دلیل برداشت بیش‌ازحد از چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت‌های چاه‌های مجاز همراه با وقوع خشکسالی‌های سال‌های اخیر به وضعیت بحرانی رسید. هرچند بنا به گفته کارشناسان، دلایل دیگری چون برداشت از میدان‌ها نفت و گاز و توسعه کشاورزی هم مسبب فرونشست هستند اما در بین عوامل مؤثر در ایجاد این بحران، به نظر می‌رسد که برداشت بیش‌ازحد مجاز از منابع آب زیرزمینی، مهم‌ترین عامل محسوب می‌شود.
برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی
کارشناس تخصیص آب شرکت آب منطقه‌ای یزد از مرگ آبخوان‌ها با عنوان «زلزله خاموش» یاد کرد و با اشاره به گزارش فرونشست زمین در 3 آبخوان مهم و بحرانی استان تاکنون، گفت: پدیده فرونشست در برخی مناطق استان به حدی زیاد است که طول بعضی از شکاف‌ها به چند کیلومتر نیز می‌رسد.
«محمدعلی فهیمی» فرونشست زمین را یکی از مشکلات حاصل از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی خواند و عنوان کرد: در مناطقی که میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی بیش از میزان ورودی ناشی از بارش‌هاست، سطح آب زیرزمینی دچار افت مستمر شده هر سال پایین‌تر می‌رود.
وی افزود: در صورتی که این روند با کاهش برداشت از سفره‌ها متوقف نشود، با گذشت زمان پدیده فرونشست زمین در سفره‌های دارای افت مداوم به وقوع می‌پیوندد.
این کارشناس شرکت آب منطقه‌ای یزد با بیان این‌که نشست یا فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب لایه‌های زیرین سطح زمین و در نتیجه‌ی پوکی خاک و فشار ناشی از وزن طبقات بالایی رخ می‌دهد، اظهار کرد: این اتفاقات باعث می‌شود که سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به صورت ناگهانی فرو بنشیند و ترک‌ها، شکاف‌ها یا فروچاله‌هایی در سطح زمین ایجاد شود. وی در ادامه، ایجاد پدیده فرونشست زمین را به صورت خزنده و به دنبال برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی و پایین رفتن مستمر سطح آب در آنها عنوان و خاطرنشان کرد: متاسفانه فرونشست، برگشت‌ناپذیر است و با وقوع آن فضاهای خالی خاک که در واقع به عنوان مخزنی طبیعی برای نگهداری آب‌های زیرزمینی عمل می‌کنند، بسته می‌شود و در نتیجه خاک خاصیت نفوذپذیری و مخزنی خود را برای همیشه از دست می‌دهد، بنابراین کارشناسان از این پدیده به عنوان مرگ آبخوان یا زلزله خاموش یاد می‌کنند.
فهیمی اظهار کرد: تنها منابع آبی در دسترس اکثر مناطق کشور و از جمله استان یزد به علت اقلیم گرم، خشک و کم بارش، آبخوان‌ها هستند که با نابودی آنها امکان ادامه حیات انسان در این مناطق به کلی از بین می‌رود.
بحران فرونشست زمین
فهیمی با بیان این که 4 میلی‌متر فرونشست سالانه زمین در کشورهای توسعه‌یافته بحران محسوب می‌شود، گفت: این در حالی است که نرخ فرونشست زمین در برخی مناطق ایران از جمله منطقه بین دشت فسا و جهرم و همچنین جنوب دشت تهران به ترتیب به 54 و ۳۶ سانتی‌متر در سال رسیده است که به ترتیب 135 و ۹۰ برابر شرایط بحرانی کشورهای توسعه‌یافته است و متاسفانه یک رکورد جهانی محسوب می‌شود.
این کارشناس یاد‌آور شد: تداوم روند برداشت بی‌رویه از آبخوان‌های کشور در دهه‌های گذشته تاکنون موجب فرونشست زمین در بسیاری از استان‌های کشور از جمله تهران، اصفهان، فارس، کرمان، همدان، سمنان، قزوین، خراسان رضوی،خراسان شمالی و یزد شده است.
وی با بیان این‌که تاکنون فرونشست زمین در 3 آبخوان مهم و بحرانی استان یزد شامل آبخوان دشت‌های یزد- اردکان، شمش- بهادران و ابرکوه رخ داده است، تاکید کرد: در صورت عدم توقف افت سطح آب، سایر آبخوان‌های استان نیز از سوی این پدیده تهدید می‌شود.
فهیمی تصریح کرد: این پدیده در مورد آبخوان یزد- اردکان، در حد فاصل شهرهای اشکذر و میبد و به عبارتی در منطقه رستاق ایجاد شده که بیشینه نرخ فرونشست در این منطقه حدود 12 سانتی‌متر در سال اندازه‌گیری شده است.
وی با اشاره به ایجاد ترک‌ها و شکاف‌های عمیق در سطح زمین این منطقه، گفت: روند فرونشست در رستاق به حدی زیاد است که طول بعضی از این شکاف‌ها به چند کیلومتر نیز می‌رسد.
فهیمی ادامه داد: در آبخوان ابرکوه به علت ساختار خاص زمین‌شناسی منطقه، نشست زمین به صورت فروچاله‌ها نمایان شده است.
وی در این باره به ایجاد 35 فروچاله در منطقه ابرکوه اشاره کرد و افزود: حداکثر قطر فروچاله‌های منطقه قریب 80 متر و عمق بعضی از آنها بیش از 40 متر اندازه‌گیری شده است.
کارشناس تخصیص آب شرکت آب منطقه‌ای یزد یاد‌آور شد: در آبخوان شمش - بهادران هم یک فروچاله در سال گذشته توسط شرکت آب منطقه‌ای یزد شناسایی شده است.
عوارض فرونشست زمین
فهیمی در ادامه کاهش ظرفیت مخازن طبیعی و نهایتاً نابودی سفره آب زیرزمینی در اثر تراکم شدید خاک و بسته شدن فضاهای خالی بین رسوبات و در نتیجه از بین رفتن امکان جایگزینی آب زیرزمینی در سال‌های پربارش و نابودی کامل آبخوان را از عوارض منفی فرونشست زمین عنوان کرد.
از بین رفتن نفوذپذیری طبیعی زمین، عدم نفوذ آب به زمین و در نتیجه وقوع سیلاب‌های ویرانگر، ورود آب‌های شیرین ناشی از بارش به کویرها و از دسترس خارج شدن و شور شدن آنها از دیگر عوارضی است که این کارشناس برای فرونشست زمین برشمرد. فهیمی پست و سیل‌گیر شدن مناطق نشست کرده و در نتیجه خسارت به سازه‌های موجود در این مناطق را هم از آسیب فرونشست زمین بیان و اظهار کرد: تخریب ساختمان‌های مسکونی، ابنیه زیربنایی، ایجاد حفره و درز و شکاف روی سطح زمین و نبود امکان استفاده از اراضی جهت کشاورزی، خدمات و صنعت، تحت فشار قرار گرفتن لوله جدار چاه‌ها و درنتیجه ایجاد پارگی و انحراف در لوله جدار و غیرقابل استفاده شدن این چاه‌ها، آلودگی آب‌های زیرزمینی با انتقال سریع آب‌های سطحی یا مواد آلوده به اعماق و همچنین تحت فشار قرار گرفتن لایه‌های رسی آبخوان‌ها، خروج عنصر سمی آرسنیک از آنها و ورود آن به آب چاه‌های مناطق دچار فرونشست از دیگر عوارض ناشی از این پدیده است.
وی به برخی از این عوارض منفی ناشی از فرونشست زمین در استان یزد نیز اشاره و تصریح کرد: در منطقه رستاق هرساله تعدادی از چاه‌های آب به علت وقوع این پدیده دچار نقص فنی و کاهش شدید آبدهی شده از مدار خارج می‌شوند به طوری که مالکان آنها مجبور هستند با صرف هزینه‌های هنگفت چاه جدید حفر کنند که البته چاه‌های جدید نیز پس از مدت کوتاهی به سرنوشت چاه‌های قبلی دچار می‌شوند.
فهیمی افزود: از دیگر عوارض ایجاد شده در این منطقه می‌توان به ایجاد شکاف‌های عمیق در جاده‌ها به طور مثال جاده اصلی یزد-تهران و تحمیل خسارت به این زیرساخت‌ها اشاره کرد به نحوی که اداره راه و شهرسازی هر ساله هزینه‌های زیادی را برای مرمت این جاده‌ها صرف می‌کند.
وی ادامه داد: از دیگر عوارض ایجاد شده در این منطقه ایجاد ترک و شکاف در ساختمان‌های مسکونی و در معرض تخریب قرار گرفتن بعضی از آنهاست.
گسترش فروچاله‌ها
«محمدعلی فهیمی» کارشناس تخصیص آب شرکت آب منطقه‌ای یزد با اشاره به این‌که در منطقه ابرکوه مقدار زیادی از اراضی مستعد کشاورزی بر اثر ایجاد فروچاله‌ها بلعیده و نابود شده است، تصریح کرد: بعضی از فروچاله‌ها در حاشیه مناطق مسکونی روستایی این شهرستان ایجاد شدند و متاسفانه تا حدود 300 متری مناطق مسکونی پیشروی کردند که گسترش آنها به طرف مناطق مسکونی می‌تواند منجر به حوادث و خسارات اسفباری برای مردم منطقه شود. وی خاطرنشان کرد: در منطقه شمش- بهادران نیز فروچاله بزرگ و عمیقی در فاصله حدود 400 متری جاده اصلی یزد به کرمان و بندرعباس ایجاد شده که در صورت گسترش می‌تواند این شاهراه حیاتی کشور را دچار مخاطره کند.
فهیمی با تاکید بر این که هیچ علاجی برای فرونشست‌هایی که تاکنون ایجاد شده وجود ندارد، گفت: می‌توان با انجام اقداماتی از گسترش بیشتر آنها جلوگیری کرد.
وی افزود: برای علاج این مشکل هیچ اقدام سازه‌ای وجود ندارد بلکه تنها راه علاج، برداشت آب کمتر و در حد توان سفره‌های آب زیرزمینی و مصرف بهینه و توأم با صرفه‌جویی آب برداشت شده در تمام بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب است.
کارشناس تخصیص آب شرکت آب منطقه‌ای یزد بیان کرد: وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای یزد در قالب طرح‌ها و برنامه‌هایی نظیر طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی، برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی و اقداماتی از قبیل انسداد چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌های مجاز، اصلاح و تعدیل پروانه چاه‌های کشاورزی به منظور هماهنگ کردن میزان آبدهی مجاز آنها با پتانسیل فعلی سفره‌های آب زیرزمینی درصدد بازگرداندن تعادل به سفره‌های آب زیرزمینی و متوقف کردن عوارض ایجاد شده ازجمله فرونشست زمین است.
فهیمی در پایان متذکر شد: انجام این اقدامات توسط دولت دلیل بر این نیست که مردم باید دست روی دست بگذارند و تماشاگر نابودی سفره‌های آب زیرزمینی به عنوان تنها دارایی آبی استان خشک و کویری یزد باشند بلکه هر یک از گروه‌های مردمی باید در سهم خود به دولت در راستای رسیدن به اهداف ذکر شده یاری رسانند زیرا دولت به تنهایی و بدون کمک آحاد مردم قادر به غلبه بر بحران چند وجهی و پیچیده آب نیست.
