زیست‌بوم
قصه پرغصه عروس تالاب‌های ایران
برداشت‌های غیرقانونی از زاینده‌رود در سال‌های اخیر مانع رسیدن آب به تالاب گاوخونی شده است
با توجه به بارش‌های خوب در ماه‌های اخیر، تمامی تالاب‌های کشور بار دیگر احیا شدند، اما قصه پرغصه «گاوخونی»، عروس تالاب‌های ایران، همچنان سر دراز دارد و به انتها نرسیده است. به گزارش مهر، امروزه نقش تالاب‌ها در سلامت زیست‌محیطی یک منطقه امری اثبات شده است، به نوعی که سلامت یک تالاب نشانه‌ای متقن بر سلامت محیط زندگی انسان‌ها و سالم بودن ارگان‌های حیاتی طبیعت است؛ تالاب‌ها حوضه‌های ارزشمندی هستند که معیشت بیش از یک میلیارد نفر در دنیا به آنها وابسته است و مقصد گردشگری بیش از نیمی از گردشگران دنیا هستند.
بر این اساس حقابه محیط زیستی پس از آب شرب در اولویت قرار دارد و این در حالی است که به دلیل عدم رعایت قانون حقابه‌ها و زیرپا گذاشتن اصول محیط زیستی در سال‌های گذشته، بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران با مشکل روبه‌رو شدند؛ مشکلاتی که علی‌رغم وعده‌های مسئولان رفع نشد تا این‌که طبیعت خداوندی با بارش‌های اخیر به داد آنها رسید. در پی بارش‌های پی‌درپی و سیلابی در ماه‌های اخیر، تمامی تالاب‌های کشور به جز «گاوخونی» حیات خود را باز یافتند، اما مشکلات «گاوخونی» همچون سال‌های گذشته ادامه دارد و این تالاب زیبای بین‌المللی همچنان در حسرت روزهایی است که آبی بیکران آن به تنهایی برترین جاذبه گردشگری شرق اصفهان و از زیباترین جاذبه‌های گردشگری کشور بود.
تالاب گاوخونی؛ قربانی نبود مدیریت‌های صحیح
بسیاری از تمدن‌ها در حاشیه رودخانه‌ها و تالاب‌ها شکل گرفته است، شکل‌گیری شهر اصفهان نیز در کنار زاینده‌رود و تالاب گاوخونی بوده اما تالابی که با طبیعت زیبای خود نور حیات بر طبیعت زیبای کویر می‌پاشد، باز هم قربانی عدم مدیریت صحیح و به نوعی مدیریت‌های غیرمسئولانه شده است، به نوعی که حالا بعد از بازگشایی زاینده‌رود سطح آب تالاب همچنان کمتر از ۱۰ درصد است. رئیس سازمان محیط زیست نیز تاکنون تنها به این مطلب اشاره کرده که وی و دیگر مسئولان درصدد بودند با توافق وزارت نیرو حقابه این تالاب را با جریان سیلابی زاینده‌رود در ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین محقق کنند.
کارشناس محیط زیست در این باره اظهار می‌کند: در واقع دولت حقابه تالاب گاوخونی را ۱۷۵ میلیون متر مکعب تعیین کرده است اما گویی فراموش کرده‌ایم که زاینده‌رود برای رسیدن به تالاب گاوخونی باید از وسط شهر اصفهان و زمین‌های کشاورزی عبور کند و به همین دلیل اگر حقابه گاوخونی در بستر آن جاری شود، در پی برداشت‌های غیر قانونی به گاوخونی نمی‌رسد. «متین اصلانی» می‌افزاید: برداشت‌های غیرقانونی موضوعی جدی در حوضه آبریز زاینده‌رود است که هیچ گاه مسئولان به درستی از آن سخن نمی‌گویند. نشست زمین، تهدید آثار تاریخی اصفهان، بحران آب شرب و بهداشت، تخریب اراضی کشاورزی و مشکلات معاش کشاورزان، کاهش تنوع زیستی، امکان افزایش بیماری‌ها و تخریب تالاب بین‌المللی گاوخونی پیامدهای خشکی تالاب گاوخونی است.
وی تاکید می‌کند: حالا بعد از جریان یافتن زاینده‌رود در اصفهان سطح تالاب کمتر از ۱۰ درصد است و با بسته شدن زاینده‌رود در آینده‌ای بسیار نزدیک، کمتر نیز می‌شود. با این نوع بی‌توجهی‌هاکه شاهد آن هستیم باید منتظر عواقب خشکی این تالاب مهم کشوری از جمله پراکندگی ریزگردها باشیم که عواقب سختی برای کشور در پی دارد.
پیامدهای نگران‌کننده خشکی تالاب
تشدید گرد و غبار و ریزگرد در مرکز کشور، نشست زمین، تهدید آثار تاریخی اصفهان، بحران آب شرب و بهداشت، آثار اقتصادی اجتماعی، تخریب اراضی کشاورزی و مشکلات معاش کشاورزان، کاهش تنوع زیستی، امکان افزایش بیماری‌ها و تخریب تالاب بین‌المللی گاوخونی پیامدهای خشکی تالاب است که به گفته کارشناسان با اثر متقابل، پایداری سرزمین و زندگی را تحت‌الشعاع قرار خواهند داد و هم‌اکنون بخشی از این پیامدها به خوبی قابل مشاهده است اما پیامدهای خشکی تالاب گاوخونی به اینجا ختم نمی‌شود. یک فعال محیط زیستی در این زمینه اظهار می‌کند: تخریب پوشش گیاهی همچون جوامع گز، تاغ، اشنان و غیره، تهدیدهای مهم ناشی از خشکی تالاب بین‌المللی گاوخونی است.
«محمد کوشافر» می‌افزاید: تهدید جوامع گیاهی علاوه بر کاهش و یا توقف کارکردهای معمول، نشان مهمی از فرایند تخریب اکوسیستم منطقه است و در صورت ادامه، کارکردهای حفاظتی گیاه نظیر بادشکنی اندام هوایی گیاهان و استحکام خاک توسط ریشه مختل می‌شود و بدین ترتیب زمین‌های رها شده به کانون‌های جدید فرسایش بادی و ایجاد ذرات خاک در هوا در مرکز ایران تبدیل خواهد شد. زنگ خطرهای خشکی تالاب گاوخونی به صدا درآمده و پیامدهایی که کارشناسان از آن سخن می‌گویند تنها اطلاعاتی علمی نیستند، بلکه تهدیدهای جدی برای جمعیت‌های انسانی هستند که نادیده گرفته می‌شوند.
در این باره دبیر انجمن دوست‌داران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه می‌گوید: هنوز جریان رودخانه زاینده‌رود قطع نشده است اما متأسفانه تنها حجم اندکی از آب در نیزارهای حاشیه تالاب وجود دارد و آن هم آبی است که از چاه‌های فاضلاب نشأت گرفته و بوی نامطبوعی دارد.
برداشت‌های غیرقانونی از حقابه
«محمد خلیلی ورزنه» با بیان این‌که از فلامینگوهای مهاجر که مهمان تالاب گاوخونی بودند نیز خبری نیست، گفت: متأسفانه دولت با وجود آن‌که ادعای زیادی در متوقف ساختن برداشت‌های بی‌رویه در بالا دست داشته اما در این امر موفقیتی نداشته و همیشه حقابه تالاب گاوخونی توسط کشاورزان برداشت شده است. برداشت‌های غیر قانونی از حقابه تالاب گاوخونی موضوعی است که سال‌هاست مطرح است و باید تکلیف آن مشخص شود، این مطلب را مدیر کل آب منطقه‌ای اصفهان نیز تأیید می‌کند اما اعتقاد دارد که برای جلوگیری از این امر دولت تلاش‌هایی داشته است.
«مسعود میرمحمدصادقی» در این زمینه می‌گوید: سال گذشته بهره‌برداران حدود ۲۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در اصفهان اخطار گرفتند و از اواخر سال گذشته از حفر چاه‌های غیرمجاز در اطراف زاینده‌رود جلوگیری شد؛ همچنین بسیاری از چاه‌های غیرمجاز حفر شده مسدود شده است. وی می‌افزاید: چنانچه دیگر افراد نیز برای بستن این چاه‌ها اقدام نکنند، آب منطقه‌ای برای مسدود کردن آنها وارد عمل خواهد شد. از اواخر سال گذشته تاکنون ۸۰ حلقه چاه غیرمجاز در فلاورجان، ۱۲۰ حلقه در سمیرم و در سایر شهرستان‌های استان اصفهان حدود ۲۰ حلقه چاه غیرمجاز که در حریم زاینده‌رود حفر شده بود، مسدود شد.
زاینده‌رود به کجا روانه است؟
سوالی که ماه‌هاست ذهن مردم اصفهان را به خود مشغول کرده این است که اگر بارش‌ها در سال جاری خوب بوده و با برداشت‌های غیرمجاز آب نیز برخورد شده، پس چرا آبی به تالاب گاوخونی نرسیده است و آب زاینده‌رود به کجا روانه است؟ کوشافر در این زمینه با بیان این موضوع که اکنون زمان آن رسیده که برداشت‌های غیرقانونی مشخص شوند و از این امر به شکل جدی جلوگیری شود، اظهار می‌کند: انتقاد دیگری که در این زمینه به دولت وارد است الگوی توسعه مبتنی بر آب در نقاط مختلف کشور از جمله حوضه زاینده‌رود است.
وی ادامه می‌دهد: این وظیفه سازمان حفاظت محیط‌زیست است که با توجه به جایگاه قانونی خود بر اساس مصوبه شورای عالی آب، هرگونه بارگذاری جدید بر زاینده‌رود را در استان‌های چهارمحال و بختیاری و اصفهان معرفی کند و اقدام لازم را انجام دهد؛ اقدامی که با توجه به روش‌های علمی موجود، به راحتی و به دور از استنباط‌ها قابل انجام است.
مدیران به «حل مسئله» توجه کنند
به اعتقاد فعالان حوزه محیط زیست، با همت مردم، مسئولان و متخصصان می‌توان از مشکلات آبی کشور و از جمله اصفهان عبور کرد. برای رفع مشکلات محیط زیستی و به اتمام رسیدن قصه پرغصه تالاب گاوخونی چاره‌ای نیست جز این‌که مدیران به جای رویکرد «توجیه مسئله» به «حل مسئله» توجه کنند؛ اهمیت این امر را زمانی بیشتر متوجه می‌شویم که امسال با وجود بارش‌های بی‌سابقه در سرچشمه‌های زاینده‌رود و فرایند ذوب برف‌ها، هنوز بخشی از سد زاینده‌رود خالی است و البته ممکن است به زودی اثری از همین آب اندک زاینده‌رود در شهر اصفهان و اراضی کشاورزی شرق وجود نداشته باشد.
