رکورد جهانی فارس در فرونشست زمین

برداشت بی‌رویه از ذخایر آب زیرزمینی و عدم مدیریت آن وضعیت را در فارس بحرانی کرده و تن تشنه زمین را در این استان فروریخته است، به گونه‌ای که گفته می‌شود فارس مقام اول فرونشست جهان را به خود اختصاص داده است.

 این استان هم مقام اول فرونشست زمین در دنیا را به خود اختصاص داده و هم به گفته کارشناسان، وضعیت زمین بعضی مناطق فارس نظیر دشت مرودشت که میراثی جهانی را در دل خود جای داده، بسیار بغرنج و خطرناک است، زیرا ممکن است هر لحظه زمین دهان باز کند و میراث جهانی این منطقه و تخت جمشید را ببلعد. 

به گزارش ایرنا، با این‌که کارشناسان در سال‌های اخیر بارها در خصوص پدیده فرونشست در استان فارس هشدار داده‌اند و این استان در صدر رکوردداران دنیا از این نظر قرار دارد هنوز با حفر چاه‌های غیرمجاز، آب از ژرفای زمین بیرون کشیده و صرف کشت‌ برنج در فارس می‌شود. 

کشت برنج در سال‌های اخیر به جز استان‌های شمالی کشور در سایر نقاط ایران ممنوع اعلام شده، اما گویا وضع قوانین در کشور ما ساده است و اجرای آن به این راحتی‌ها نیست، زیرا به گفته کارشناسان و مشاهدات میدانی در سال جاری به نسبت سال قبل سطح زیر کشت برنج در فارس ۵ برابر افزایش یافته است. 

فرونشست ممکن است به دلیل رخدادهای طبیعی حاصل از فرایندهای زمین‌شناختی همچون زمین‌‌لرزه یا حل‌شدگی سنگ‌های گچی نیز رخ دهد، اما فراوانی این پدیده در 10 سال اخیر در اغلب نقاط استان فارس نشان از دلیلی غیر از این مسائل دارد که کارشناسان آن را عدم مدیریت صحیح منابع آبی می‌دانند. 


زمینی که گندم آن را خشکاند

حدود ۱۰ سال پیش، مسئولان ارشد استان به دلیل تولید بیشترین حجم گندم کشور در این خطه در سخنرانی و کنفرانس‌های خبری این امر را برگ زرینی در کارنامه خود می‌دانستند و به آن می‌بالیدند، اما همان رتبه نخست عاملی برای کسب رکورد دیگری شد که بسیاری آن را فاجعه می‌دانند. 

فارس در دورانی تمام ذخایر آبی خود را خرج این شعار خودکفایی در تولید گندم و محصولات خود را نیز روانه سیلوهای سراسر کشور کرد، اما اکنون شیره جان زمین در این استان مکیده شده و به گفته کارشناسان، فارس در صدر جدول بیشترین میزان فرونشست دنیا قرار گرفته است. 

با این‌که این خطه رکورددار بیشترین میزان فرونشست دنیا است همچنان ته‌مانده آب‌های زیرزمینی این استان خرج کشاورزی و خصوصا کشت‌های پرآب‌بری نظیر برنج و هندوانه می‌شود. 

حفر چاه‌های غیرمجاز هم از دلایلی است که اکنون فارس را به رتبه نخست فرونشست زمین در کشور و حتی جهان رسانده است.  فرونشست یعنی فرورفتگی و نشست ناگهانی زمین با عمق‌های متفاوت که به دلایل انسانی یا طبیعی رخ می‌دهد و اگر در محدوده زندگی انسان اتفاق بیفتد، قادر است خسارات جانی و مالی بسیاری از خود به‌ جا بگذارد. فرونشست اغلب در مناطقی رخ می‌دهد که بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده باشد. 

پژوهش‌ها نشان می‌دهد نشست زمین در نیومکزیکو در ایالات متحده آمریکا به مقدار ۳۲ سانتی‌متر در سال بیشترین رقم ثبت‌شده در فرونشست زمین را به خود اختصاص داده است، اما بر اساس بررسی‌های انجام‌شده طی سالیان اخیر در برخی نقاط استان فارس به طور میانگین، همین میزان فرونشست رخ داده و به صورت نقطه‌ای برخی مناطق در این استان فرونشستی حدود ۵۴ سانتی‌متر نیز داشته‌اند و همین مساله باعث شده رکوردی در جهان برای این استان ثبت شود. 

این پدیده که برخلاف زلزله و آتش‌فشان دلیل انسانی در بروز آن دخالت مستقیم دارد، میراث کهن خطه پارس را مورد تهدید جدی قرار داده و نمونه بارز آن ایجاد فرونشست زمین در محوطه تاریخی نقش رستم در نزدیکی تخت جمشید است. 


دشت مرودشت؛ رکورددار بیشترین فرونشست
 
رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور گفت: در سال جاری، در خصوص وضعیت فرونشست زمین در استان فارس تنها در محدوده مرودشت بازنگری جدید صورت گرفته و در این منطقه فرونشست بیشتر از سایر نقاط استان بوده است. «طهمورث یوسفی» افزود: به دلیل شکاف‌هایی که در دامنه کوه و دشت وجود دارد میزان فرونشست زمین در دامنه‌های دشت مرودشت بیشتر بوده است. 

وی در پاسخ به سوالی درخصوص وجود فرونشست در‌محل میراث جهانی تخت جمشید گفت: در بازه سه - چهارماهه گذشته که مطالعات این سازمان در منطقه مرودشت انجام شد، تخت جمشید فرونشستی نداشته، اما در دامنه‌ها و در محدوده کوه ایوب واقع در دشت مرودشت فرونشست زیاد دیده شده است. وی میانگین فرونشست در محدوده مرکزی استان فارس از منطقه مرودشت تا قیر و کارزین را سالانه حدود 6 سانتی‌متر عنوان کرد و افزود: استان فارس یکی از رکوردهای فرونشست در دنیا را به خود اختصاص داده است. 


فسا و داراب در صدر

رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور ادامه داد: در محدوده فسا و داراب در بازه زمانی 10 سال گذشته، میانگین فرونشست ۳۲ سانتی‌متر هم رخ داده که این رکورد در این منطقه و یکی از دشت‌های آمریکا به دست آمده است. وی اضافه کرد: با اقداماتی که در حوزه مدیریت منابع آبی طی سالیان اخیر در آمریکا انجام شده وضعیت فرونشست در بخشی از این کشور که به همراه بخشی از استان فارس رکورددار بیشترین میزان فرونشست بوده، به سمت کاهش رفته است. 

یوسفی با بیان این‌که عمق آب برخی لایه‌های آبخوان‌ در استان فارس به صفر رسیده است گفت: زمانی که آبخوان تخلیه شود، فرونشست هم کمتر ایجاد می‌شود، اما در دشت‌هایی مانند مرودشت که ضخامت آبرفت آنها هنوز زیاد است و چاه‌ها نیز می‌توانند عمیق‌تر شوند، فرونشست با شدت قبل وجود دارد و میانگین این پدیده در این منطقه سالانه از ۶ تا ۱۲ سانتی‌متر و حتی بیشتر نیز بوده است. 

وی در ادامه عنوان کرد: در منطقه ششده فسا، ایج استهبان و داراب نیز همین وضعیت وجود دارد و از آب‌های آهکی و لایه‌های زمین‌شناسی آب برداشت می‌شود و به همین دلیل، فرونشست در این مناطق نیز زیاد ایجاد نخواهد شد، اما این موضوع می‌تواند مشکلاتی بزرگ‌تر نظیر ریزش‌های زیرزمینی و فروچاله را به همراه داشته باشد. این مسئول در خصوص ریزش‌های زیرزمینی و فروچاله بیشتر توضیح داد و گفت: ریزش اگر در سطح زمین ایجاد شود، فروچاله رخ خواهد داد و اگر در عمق باشد، باعث ریزش زیر زمین خواهد شد. 

یوسفی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: در سایر نقاط ایران نیز استان‌هایی وجود دارد که درگیر فرونشست زمین هستند و وضعیتی نزدیک به فارس دارند که از جمله آن می‌توان به دشت ابرقو در استان یزد، بخش‌هایی از مشهد و همدان اشاره کرد. 


رابطه کشاورزی و فرونشست

یوسفی اظهار کرد: در مناطقی از شیراز نظیر سمت بلوار مدرس و پل فسا که کشاورزی انجام می‌گیرد و آب زیادی از چاه‌های این مناطق استخراج می‌شود، احتمال فرونشست وجود دارد و در مجموع در قسمت شرق و جنوب شرق دشت شیراز، احتمال دارد که فرونشست رخ دهد و به طور متوسط سالانه ۶ سانتی‌متر زمین این محدوده فرونشست دارد.  او در ادامه دشت مرودشت را قطب اقتصادی و کشاورزی استان فارس دانست و افزود: در حال حاضر، دشت مرودشت به لحاظ فرونشست در شرایط بغرنجی به سر می‌برد، به گونه‌ای که در سراسر شمال این دشت شکاف وجود دارد و در سراسر محدوده اتصال بین کوه‌ها و ‌این دشت شکاف ایجاد شده و در بعضی نقاط حدود نیم متر دشت فرونشسته است. 


فرونشست امکان کشاورزی را سلب می‌کند

رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور ادامه داد: در منطقه ایزدخواست نیز بین کوه و دشت شکاف ایجاد شده است و ادامه این وضعیت باعث می‌شود که دیگر در این زمین‌ها امکان کشاورزی وجود نداشته باشد. باید قبل از این‌که به این مرحله برسیم با مدیریت درست جلو گسترش این وضعیت گرفته شود. وی اشاره کرد: پدیده فرونشست می‌تواند زیرساخت‌های ایجادشده در مناطق و دشت‌ها را نیز از بین ببرد. 


دشت به‌راحتی سیراب نمی‌شود

یوسفی در پاسخ به این سوال که آیا بارندگی‌های بهار امسال تاثیری در بهبود شرایط زمین در استان فارس داشته است گفت: اگر بارندگی در مناطق کوهستانی رخ دهد، ۲۰ تا ۳۰ درصد آن می‌تواند در کوهستان ذخیره شود و آب‌های آهکی را تغذیه کند، اما در دشت‌ها این گونه نیست و باید بارندگی‌هایی مانند اوایل امسال سالیان سال تکرار شود تا آبخوان‌های دشت تغذیه و یا پرآب شود.  وی اظهار کرد: آب‌هایی که اکنون در بعضی دشت‌های فارس برای کشاورزی از اعماق زمین استخراج و هزینه می‌شود بالای هزار سال عمر دارند و طی هزاران سال ذخیره شده است. 


تنش آبی در چهار شهر فارس مهار شد

مدیرعامل شرکت آبفای استان فارس گفت: چهار شهر استان که تنش آبی داشتند، به حالت عادی آب‌رسانی بازگشتند. 

«محمدعلی قلندری» در خصوص اقدامات شرکت آبفای فارس برای مدیریت آب در شهرهای استان بیان کرد: چهار شهر کوار، کوهنجان، داراب و فیروزآباد در استان فارس در شرایط تنش آبی بودند که پس از مهندسی مجدد منابع آب، کاهش هدررفت آب در شبکه‌های توزیع، استفاده از چاه‌های استیجاری و چاه‌های سایر ارگان‌ها توانستیم مصارف آب شرب را مدیریت کنیم که این مهم منتج به کاهش تنش آب در این شهرها شد.

وی تاکید کرد: در شرایط کنونی که کشور با خشکسالی سنواتی و کم‌آبی فراگیر مواجه است، نقش فرهنگ‌سازی در میان افراد بیش از پیش حائز اهمیت است. مدیرعامل شرکت آبفای استان فارس ادامه داد: بدیهی است که در شرایط کنونی باید فرهنگ کاهش مصرف منابع آبی در مورد مدیریت مصرف آب و صرفه‌جویی فراگیر توسط همه صورت گیرد.


عمق چاه آب در استان گاهی به ۵۵۰ متر رسیده است 

مدیر شرکت آبفای استان فارس اعتقاد دارد که به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، فارس نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان بیشترین میزان فرونشست را دارد. 

«محمدعلی قلندری» گفت: یکی از مهم‌ترین چالش‌های امروز آب است که تغییرات اقلیمی و برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی تاثیرات منفی بیشتری بر آن گذاشته است. او با بیان این‌که فرونشست زمین بخشی از آبخوان‌ها را در فارس و کشور از بین برده است افزود: امروز عمق چاه آب شرب در فارس رکورد زده، به طوری که عمق چاه آب در جهرم به ۵۵۰ متر هم رسیده است. البته در چاه‌های تحت مدیریت آبفای استان فارس، عمق چاه حداکثر ۵۱۰ متر است. 

قلندری با اشاره به این‌که بالغ بر ۸۵ درصد آب مورد نیاز مردم در استان از محل آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود گفت: وزارت نیرو تلاش می‌کند که ۳۰ درصد از شهرهای فارس را تحت پوشش آب‌های سطحی که منابع قابل اعتمادتری است، قرار دهد که شهرهای داراب، فسا و زرین‌دشت در دستور کار هستند و در مراحل بعدی کازرون و نی‌ریز در دستور کار خواهند بود.