آیین
برپایی جشن «نوروز بَل» در آغاز سال نو دیلمی
این جشن فردا مصادف با اول نوروز دیلمی در روستای هالی‌دشت لنگرود برگزار می‌شود/ همشهری از برگزاری این جشن بومی بر اساس گاه‌شماری گیلانی گزارش می‌دهد
فرشته رضایی | رشت-خبرنگار
آیین بومی «نوروز بَل» همزمان با آغاز سال نو دیلمی در گاه‌شماری باستانی گیلان، فردا(17 مرداد) از ساعت 15 تا 20 در روستای هالی‌دشت لنگرود برگزار می‌شود. دبیر اجرایی این آیین اظهار کرد: مطابق با گاه‌شماری قدیم گیلان، فردا مطابق با ۳۰ اسفند در تقویم دیلمی است. طبق رسم بر جا مانده از گیل و دیلم، در شب سال نو در کوهستان‌های گیلان، جشن سال نو برگزار می‌شود.
«صفرعلی رمضانی» که از فعالان حوزه موسیقی بومی و پژوهشگران فرهنگ عامه گیلان است، بیان کرد: همانند نوروز باستانی، نوروز دیلمی نیز با برگزاری آیین‌ها و جشن‌هایی همراه است. از سال‌های بسیار دور، مردم کوه‌های شرقی گیلان در دیلمان و املش و همچنین کوه‌های غرب مازندران در شب سال نو، با روشن کردن آتش و برگزاری دیگر آیین‌های محلی، به استقبال سال نو می‌روند.وی افزود: این آیین متعلق به کوه‌نشینان گیلان است. گالش‌ها به دلیل سهولت در حفظ کردن، روزهای ماه را به عدد می‌شناختند. اگرچه امروزه در گاه‌شمار «بهدینان» اسامی روزهای ماه دارای عناوینی چون رام، باد، دی به آذر و... است.
1400 سال قدمت
دبیر اجرایی آیین «نوروز بَل» با اشاره به این‌که نوروز بَل» جزو فرهنگ ماست، درباره برگزاری این آیین در استان گفت: هزاران سال است که این آیین در گیلان گرامی داشته می‌شود و یک آیین کاربردی است. بعضی افراد این آیین را به زرتشتیان منصوب میکنند؛ در حالی که زرتشت 2500 سال قدمت دارد و این آیین 1400 سال. رمضانی تصریح کرد: معتقدم ملتی می‌تواند روی پای خودش بایستد که خودش را بشناسد. ما گیلانی‌ها نیز باید خودمان را بشناسیم. ما گاه‌شماری مخصوص و آیین‌های خود را داریم. شناخت این آیین‌ها باعث می‌شود خودمان را پیدا کنیم.
جذب گردشگر با برگزاری آیین‌های بومی
دبیر اجرایی این آیین در پاسخ به این‌که «نوروز بَل» چه ویژگی‌هایی برای جذب گردشگر دارد، توضیح داد: این قبیل آیین‌ها جاذبه زیادی برای گردشگران دارند. «نوروز بَل» می‌تواند به صنعت گردشگری رونق بدهد. اگر به صورت منظم، هدفمند و با برنامه برگزار شود، هزاران گردشگر حتی گردشگران خارجی را به گیلان می‌کشاند.وی ادامه داد: «نوروز بَل» موسیقی و لباس مخصوص خود را دارد. افراد زیادی در دنیا میلیون‌ها دلار خرج میکنند تا مناسک باستانی را از نزدیک ببینند.
حالا «نوروز بَل» با آن شکل و شمایل شاد و رنگارنگش یک ظرفیت بالقوه برای جذب گردشگران خارجی است.این پژوهشگر فرهنگ گیلانی افزود: خوشبختانه در چند سال اخیر به طور منظم و از سوی گروه‌های مختلف آیین گردشگران خارجی برپا شده و استقبال مردم بی‌نظیر بوده است. این نشان می‌دهد برخلاف سال‌های گذشته که سختگیری‌هایی وجود داشت، اگر به آیین‌های بومی اهمیت دهیم، سبب جذب گردشگر می‌شویم.
ترانه محلی معروف «نوروز بَل»
این هنرمند موسیقی فولکلوریک گیلان بیان کرد: تعداد زیادی از اشعار فولکوریک منطقه از آواها و نواها گرفته تا ترانه‌ها در این مراسم خوانده می‌شوند، اما ترانه محلی معروف «گروم گروم گروم بل(صدای شکستن و سوختن هیزم) / نوروزما و نوروزبل (اشاره به روز آغازین و شعله نوروزی) / نوسال ببون سال سو (دعا: خدایا سال نو سال نور و سرشار روشنایی باشد) / نو بدی خونه واشو (تازگی و طراوت را به عنوان پاگشای عروس سال تازه ارمغان بده)» مهم‌ترین آن است.
جشنی بر مبنای تقویم خورشیدی
در پژوهش‌های محقق فقید حوزه فرهنگ ایرانی، زنده‌یاد «عبدالرحمان عمادی» آمده است: «نوروز بَل در حقیقت جشنی است مربوط به تقویم خورشیدی مردم بسیار قدیم، از عهد کاسیان، پیش از عهد هخامنشیان، پیش از مادها و بر مبنای علمی است. نه این‌که گالش‌ها فقط آتش روشن کنند. مبنای علمی‌‌اش هم از خورشید شروع می‌شود. ماهی که این کار را میکنند، ماه مرداد است که در زرتشتی امرداد خوانده می‌شود و ماه شیر و خورشید است. یعنی برجی است که خانه اختصاصی خورشید است.
از هفت ستاره نجوم قدیم، یک ستاره که خداوند و فرمانروای روز بود خورشید است. خانه نجومی خورشید در نجوم قدیم Sunday است که می‌شود روز یک‌شنبه. ماه مرداد هم ماه شیر و خورشید است. در این تقویم، اول نوروز ما بر مبنای تقویم خورشیدی، از خورشید شروع می‌شود و درست هم هست، چون تقویم در تمام اقوام متمدن و شهرنشین و دهقان از خورشید است. همان‌طور که می‌دانید چند گونه تقویم داریم. یک نوع تقویم قمری است که بر مبنای گردش ماه است و یک تقویم خورشیدی که بر مبنای گردش خورشید است که به طور نسبی عبارت است از ۳۶۵ روز و یک چهارم روز.»
تبیین «نوروز بَل»
مهسا طالبی | رشت - خبرنگار
بَل bal در لفظ مردم کوهستان یا وَل val در تلفظ مردم جلگه به زبان گیلکی به معنای شعله آتش است و «نوروز بَل» یعنی شعله آتش نوروزی. منظور از نوروز، نه نوروز ملی و سراسری ایران و حتی فلات قاره ایران، بلکه نوروز بومی و ولایتی معروف به دیلمی یا گالشی خودمان یعنی نوروز گیلان باستان است.در کتاب «محمود پاینده لنگرودی» آمده است: «نوروز بَل جشنی است که عصر آخرین شب سال یعنی آخرین روز اسپندار ماه و شب اولین روز سال یعنی اول نوروز ما به تقویم مردم گیلان برگزار می‌شود و با مراسم خاصی همراه است که از گذشته‌های دور تاکنون حفظ شده و سینه به سینه به ما رسیده است.
جشن «نوروز بَل» در نیمه مرداد هر سال یعنی وسط تابستان یا به تعبیر قدیمی‌ها قلب‌الاسد، بین 13 تا 17 مرداد برپا می‌شود و مرداد هم طبق نجوم قدیم ماه شیر و خورشید است. چون سال از مرداد و از خانه خورشید شروع می‌شود و سال شمسی و خورشیدی است، از این رو به «افتوشومار» یا آفتاب‌شمار یعنی سال و تقویم آفتابی یا شمسی معروف است و چون گالشان بیشتر در حفظ و نگهداشت آن کوشیده‌اند و با حساب روز و ماه و سال آن کار میکنند، به گالش‌شومار یا تقویم گالشی نیز معروف است و چون سال‌شماری باستانی و مربوط به تاریخ قدیم و دوره دیلمی‌هاست به تقویم دیلمی نیز نامبردار است. مردم از گذشته‌های دور به 7 ستاره اعتقادی عمیق داشتند که خورشید یکی از آنها و بزرگ‌ترین آنها بوده است.»
این ستاره‌ها هر کدام فراز و فرودی داشتند که برای خورشید از همه نمایان‌تر و برجسته‌تر بود. حرکات زمین و آسمان، شب و روز، گردش ماه و سال، فصول چهارگانه، سرما و گرما را با فراز و فرود آن می‌سنجیدند. این سنجش که بر مبنای وضعیت خورشید بود، سال خورشیدی را رقم می‌زد و 2 حالت داشت: حالت اعتدالی و حالت انقلابی.همچنین در این کتاب نوشته شده است: «تفاوت سال خورشیدی رسمی کشور با سال خورشیدی گیلان باستان در این است که در تقویم کشوری، ملی و رسمی جانب اعتدال شب و روز و گرما و سرما به اصطلاح اعتدال بهاری گرفته شده ولی در تقویم بومی و گیلانی ما جانب انقلاب تابستانی یعنی اوج گرما، طول روز و کوتاهی شب و آغاز فرود آن گرفته شده است، همان‌طور که در تقویم میلادی، جانب انقلاب زمستانی یعنی اوج سرما و بلندی شب و کوتاهی روز و فرود آن در نظر گرفته شده است.
البته نوروز شبیه به نوروز ما گیلانی‌ها را، ابوریحان بیرونی دانشمند برجسته ایرانی در یکی از کتاب‌های خود در خوارزم گزارش داده است. روشن کردن آتش در نیمه تابستان در برخی جاهای ایران و خارج از ایران نیز وجود دارد، از جمله ملاحان جنوب کشور که نیمه تابستان را جشن می‌گیرند و آتش می‌افروزند و هموطنان زرتشتی هم در اواسط تابستان در یزد و کرمان آتش امرداد روشن میکنند. در ارمنستان نیز ارامنه نیمه تابستان جشنی برپا می‌دارند و آتش برپا میکنند.
به هرحال اجرای آیین «نوروز بَل» نشان‌دهنده پشت سر گذاشتن اوج گرما و طول روز و از سر گرفتن فرود آن است. در ضمن آغاز تهیه و تدارک کوچ از ییلاق به طرف دشت گیلان نیز هست و این البته مقارن زمانی است که محصولات دامی و زراعی برداشت شده و اوقات فراغت حاصل گشته است و مردم به انواع و اقسام مراسم به ویژه جشن‌ها رو می‌آورند که نمونه آن امروزه به صورت عروسی، جشن خرمن، علم واچینی و غیره در جای جای روستاهای منطقه برگزار می‌شود.»
به گفته پاینده لنگرودی، در زمان‌های گذشته مقارن همین ایام باج و خراج و مالیات از دهقانان گرفته می‌شد. مردم کوه‌نشین سرتاسر رشته‌کوه‌های البرز از غرب گیلان تا شرق مازندران به 2 گروه تقسیم می‌شوند؛ گروه اول دامدار و کوچنده که به گالش معروفند و گروه دوم، باغدار و کشاورز که یکجانشین هستند و کلایی نامیده می‌شوند.اجرای آیین «نوروز بَل» و افروختن آتش بر فراز قلل کوه‌ها البته بر عهده گالش‌ها یعنی چوپان‌ها بوده است که با گله‌های گاو و گوسفند و بز خود اغلب به مراتع و ارتفاعات کوچ میکنند.
این گروه از گالش‌ها معتقدند؛ هنگام اجرای این آیین باید از هر نظر تمیز باشند و شولا و کلاهی نمدی که بر سر دارند باید عاری از هر آلودگی باشد. بنابراین تازه‌ترین شولای خود را می‌پوشند و در جشن شرکت میکنند.آنها هنگام تحویل سال، بالای کوه‌های مرتفع با فاصله‌های زیاد از هم و هدایت یک سرگالش آگاه و وارد به زمان دقیق تحویل سال، آتش بزرگی می‌افروزند و به این وسیله تحویل سال جدید را به یکدیگر اطلاع می‌دهند. شعله آتشی که آنها می‌افروزند، علامتی است برای مردم تمامی روستاهای اطراف به خصوص جنگل‌نشینان که از میان انبوه جنگل‌ها مطلع شوند سال نو فرارسیده است و به پیشواز آن بروند.
نیمه تابستان که نزدیک می‌شد معمولا روستاییان آمادگی اجرای آیین «نوروز بَل» و تحویل سال را داشتند. کودکان هم شب‌ها با کنجکاوی منتظر دیدن آتش نوروزی از بالای کوه‌ها بودند. آنها شبی که شعله آتش را می‌دیدند با خوشحالی فریاد می‌زدند «نوروز بلی بوما نوروز بلی بوما» و از پدر و مادر خود مژدگانی می‌گرفتند. «نوروز بَل» جشنی نه فقط برای گالش‌ها و چوپانان بلکه برای تمام روستاییان و کوه‌نشینان گیلان بوده است. در مازندران و بین کوه‌نشینان این استان هم جشن «نوروز بَل» برگزار می‌شود. میان گیلان و مازندران مشترکات بسیار زیادی وجود دارد که یکی از آنها «نوروز بَل» است.
