قصه این مردم خاکی

سیده زهرا عباسی/خبرنگار


 وزش بادهای موسمی همراه با گرد و ‌خاک در روزهای گذشته بیش از 200 نفر از اهالی سیستان را به مراکز درمانی کشاند. گرد و ‌خاک اما 20 سال است زندگی سیستانی‌ها را زیر و رو کرده؛ خاکی که پیامد خشکسالی و خشک شدن دریاچه هامون است و علاوه بر سلامت، معیشت ساکنان 5 شهرستان زابل، هامون، هیرمند، نیمروز و زهک را به خطر انداخته است. حالا سیستان ‌و بلوچستان با نرخ بیکاری 16 درصد سومین استان بیکار کشور لقب گرفته است. هرچند امسال با توجه به بارندگی‌ها و سیلابی که از افغانستان روانه ایران شد، وضع کشاورزی و آب‌وهوا تا امروز بهتر از سال گذشته بوده است، اما دردی با طول عمر 2 دهه به این زودی‌ها درمان نمی‌شود.

مسئولان چه کرده‌اند؟
یکی از فعالان رسانه‌ای استان که اصالتا زابلی است به همشهری می‌گوید: هر سال با وقوع طوفان مسئولان از مراجعه مردم به مراکز درمانی، خسارت به تاسیسات و کشاورزی صحبت می‌کنند. می‌خواهم از مسئولان بپرسم برای پیشگیری از این خسارت‌ یا جبران آن چه کرده‌اید؟ وضع مردم سیستان که در همه این سال‌ها تغییر نکرده است. روستاها امکانات ندارند و از فرط بیکاری در حال تخلیه شدن هستند. آن عده‌ای هم که می‌مانند اغلب پا به سن گذاشته‌اند یا توان مالی برای مهاجرت ندارند. اگر نمی‌توانید این وضع را مدیریت کنید،‌ بروید و جای خود را به مسئولانی بدهید که می‌توانند.
سالاری شهروندی است که در هامون زندگی می‌کند. او به نکته دیگری اشاره می‌کند و آن، فقر مردم است. او می‌گوید: آماری که مسئولان از مراجعه مردم می‌دهند، آمار آنهایی است که توانایی و امکان مراجعه به مراکز درمانی را دارند. بسیاری از روستاییان به دلیل فقر یا مشکلاتی چون سالمندی توان مراجعه به مراکز درمانی را ندارند. 
سالاری ادامه می‌دهد: توزیع ماسک چه دردی از مردم دوا می‌کند؟ روستاها دیگر جای زندگی نیست. به هر روستایی که بروید می‌بیند اغلب زن‌ها و بچه‌ها یا سالمندان مانده‌اند و مردان به دنبال کار در جای دیگری به‌سر‌می‌برند. اینها هم پول ندارند که خانه و زندگی‌شان را جابه‌جا کنند.

15 روستای خالی از سکنه در هیرمند
فرماندار هیرمند صحبت اهالی را تکذیب نمی‌کند. او با بیان این‌که مردم هیرمند هم مانند سایر اهالی سیستان سال‌هاست کشاورزی را به صورت محدود و با آب چاهک‌ها انجام می‌دهند به همشهری می‌گوید: همه خسارت خشکسالی و طوفان‌ مربوط به کشاورزی نیست. طوفان همه زندگی مردم را تحت ‌تاثیر قرار می‌دهد. وقتی طوفان می‌آید حتی طبخ نان هم با مشکل مواجه می‌شود.
محمدعلی پیری هر چند وضع امسال منطقه را با وجود بارندگی‌ و آب‌گیری بخش‌هایی از تالاب بهتر می‌داند، اما معتقد است کماکان مشکلات ناشی از طوفان‌ها و خشکسالی وجود دارد و اگر حقابه تالاب از سمت افغانستان اختصاص یابد، وضع بهتر می‌شود.
وی با بیان این‌که 367 روستای شهرستان همیشه متاثر از طوفان هستند، ادامه می‌دهد: در طول این سال‌ها حدود 15 روستا در شهرستان خالی از سکنه شده است، اما در سال‌های گذشته برای اشتغال‌زایی و ماندگاری جمعیت اقداماتی در دستور کار قرار گرفته.
پیری با اشاره به فعالیت 400 بومی در بازارچه مرزی گمشاد و 600 بومی در بازارچه مرزی ملیک تصریح می‌کند: همه خانوارهای روستایی مرزنشین در هیرمند کارت مرزنشینی دریافت کرده‌اند. این کارت‌ها البته هنوز فعال نشده‌. با این همه، از محل فروش سوخت در 7 مرحله به 15 هزار خانوار 150 هزار تومان داده شده است. یعنی در مجموع طی 3 سال 13 میلیارد و 500 میلیون تومان. به عبارت دیگر، به هر خانوار 900 هزار تومان پرداخت شده است.

بیکاری 40 درصد مردم هامون 
900  هزار تومان در 3 سال برای هر خانوار، رقمی بسیار ناچیز است. سیستان‌ و بلوچستان با وجود این‌که در سال‌های گذشته جزو 3 استان پایینی جدول نرخ باسوادی قرار داشته، اما سال گذشته بیشترین قبولی را در رشته پزشکی کسب کرد. با وجود جمعیت جوان و تحصیل‌کرده در اغلب شهرستان‌ها همچنان بیکاری جولان می‌دهد و در این شرایط پرداخت 300 هزار تومان سالانه از محل فروش سوخت به هر خانوار نمی‌تواند کمکی به معیشت اهالی باشد.
فرماندار هامون هم بخش زیادی از مشکلات منطقه را ناشی از دغدغه‌های معیشتی می‌داند و به همشهری می‌گوید: هامون با وسعت 5 هزار کیلومتر مربع و حدود 130 روستا بیش از 45 هزار نفر جمعیت دارد که از این میان 35 تا 40 درصد بیکارند.
جمشید رخشانی‌نسب با بیان این‌که خشکی تالاب و همراه شدن بادهای موسمی استان با گرد و خاک موجب شده است زندگی مردم منطقه سخت شود و مشکلات زیادی برای معیشت و سلامت آنها به وجود بیاید، می‌افزاید: بخشی از مهاجرت‌ها البته نتیجه مستقیم طوفان‌ نیست، بلکه نتیجه بیکاری در شهرستان است. به همین دلیل برای ماندگاری جمعیت و اشتغال‌زایی، گردشگری و صنعت در منطقه سیستان مورد توجه قرار گرفته است.
وی با بیان این‌که امسال با بارندگی‌های خوب و آب‌گیری بخش‌هایی از هامون کشاورزی تقریبا رونق گرفته است، اظهار می‌کند: طرحی در دست انجام است که طی آن از محل چاه‌نیمه‌ها 46 هزار هکتار زمین کشاورزی در کل سیستان آبیاری شود که بیش از 10 هزار هکتار از این زمین‌ها در هامون قرار دارد.  با الگوی کشت جدید به نظر می‌رسد بخشی از مشکلات بیکاری رفع شود. با اجرای طرح آبیاری کشاورزی مشکل‌ حدود 12 هزار بهره‌بردار کشاورزی حل می‌شود. همچنین به دنبال فعال کردن طرح‌های نیمه‌کاره صنعتی هستیم تا پایان سال بخشی از مردم سر کار باشند.

 نیمروز؛ پایلوت پرورش گاو سیستانی
نیمروز هم وضع بهتری ندارد. نیمروز با 9714 کیلومتر مربع مساحت بزرگ‌ترین شهرستان حوزه سیستان است و آبی که به منطقه سیستان وارد می‌شود در آخرین مرحله به آن می‌رسد. این منطقه در گذشته به پشت‌آب معروف بود و حالا هم شرایطش با گذشته فرق نکرده است.فرماندار نیمروز در این باره به همشهری می‌گوید: اگر در این منطقه آب باشد، مردم خودشان زندگی‌شان را می‌چرخانند، اما با خشکسالی و طوفان‌های شدید گرد و خاک معیشت مردم نابود شده است. شهرستان نیمروز 120 روستا و 57 هزار نفر جمعیت دارد که در گذشته با کشاورزی، دامداری و صید در حاشیه هامون روزگار می‌گذراندند. محمدعلی قهرمانی با بیان این‌که روستای «ادیره» به دلیل این‌که در بستر دریاچه هامون قرار داشت خالی از سکنه شده است،‌ می‌افزاید: جمعیت دهستان «بزی» هم به یک سوم کاهش یافته است. با وجود این، خوشبختانه امسال 35 درصد هامون آب‌گیری شد و وضع تاحدودی بهتر است.
وی البته تاکید می‌کند که منطقه سیستان از نظر ماندگاری جمعیت وضع مناسبی ندارد. قهرمانی توضیح می‌دهد:‌ برای حفظ جمعیت طرح‌های مختلفی در دست اجرا داریم که یکی از آنها پرورش گاو سیستانی است. منطقه ما پایلوت پرورش گاو سیستانی است و طی آن با بنیاد برکت تفاهم‌نامه‌ای امضا شده است تا 15 راس گاو به هر خانوار اختصاص دهد و گاوها را بعد از پروار شدن به صورت تضمینی خریداری کند. کمیته امداد امام خمینی (ره) هم آموزش قالی سیستانی می‌دهد و بعد از بافت، قالی را به صورت تضمینی می‌خرد.
فرماندار نیمروز ایجاد توربین بادی، نیروگاه خورشیدی و تدارک طرح‌های گردشگری و صنعتی را بخشی از اقدامات در دست اجرا برای معیشت جایگزین اهالی معرفی می‌کند و می‌گوید:‌ از طریق استانداری پیگیریم تا یارانه روستاییان ضمانت آنها نزد بانک‌های عامل باشد تا دیگر مشکل تضمین برای دریافت تسهیلات هم نداشته باشند.
او همچنین از تامین زیرساخت‌های بازارچه مرزی «بش دلبر» خبر می‌دهد و اظهار امیدواری می‌کند این بازارچه پایان امسال به سرانجام برسد. قهرمانی وعده می‌دهد نیروی انسانی مورد نیاز در این بازارچه از افراد بومی تامین شود.

بیمارستان سل زابل در انتظار خیران 
زابلی‌ها اما به اذعان مردم و مسئولان شرایط بهتری را تجربه می‌کنند. زابل از ابتدا مرکز منطقه سیستان بوده و اغلب امکانات چون بیمارستان هم در این شهرستان متمرکز است. از سوی دیگر دوری از کانون‌های گرد ‌وغبار موجب شده است این شهرستان روستای خالی از سکنه‌ای نداشته باشد. 
فرماندار زابل با بیان این‌که 300 روستا به طور کلی در منطقه سیستان در معرض شن‌های روان هستند و بعضی از آنها خالی از سکنه شده‌اند به همشهری می‌گوید: طوفان شن کمترین تاثیر را روی زابل گذاشته است و بارندگی‌های امسال هم موجب شده است از تنش‌ها کم شود.  غلامرضا گنجی با اشاره به رونق کشت هندوانه، خربزه و قندک در منطقه می‌افزاید: چند سالی است در حال آموزش مردم هستیم تا از ظرفیت‌های گردشگری، بوم‌گردی و مشاغل خانگی به عنوان اشتغال جایگزین و بهبود معیشت مردم منطقه استفاده کنیم. وام‌های اشتغال زایی در حال اعطاست که تاکنون زابل 35 میلیارد تومان را جذب کرده و رتبه دوم استان را داشته است. 
وی همچنین درباره بیمارستان تخصصی سل که قرار است در زابل به بهره‌برداری برسد و کل منطقه سیستان را پوشش دهد،‌ توضیح می‌دهد:‌ کار ساخت‌و‌ساز بیمارستان تمام شده است. کابل برق مختص بیمارستان هم تامین شده و مشکل فاضلاب آن هم این هفته حل می‌شود. خیران وعده داده‌اند کابل‌کشی داخل بیمارستان و تامین تجهیزات را تقبل کنند تا به‌زودی شاهد بهره‌برداری از این پروژه باشیم. 

3 هزار چاهک به داد زهک رسید
زهک هم شرایطی مشابه با زابل دارد. نزدیکی به جریان آب کمک کرده تا برخلاف نیمروز‌ این شهرستان محل ورود آب به منطقه سیستان باشد و کشاورزی آن رونق بیشتری داشته باشد. 
فرماندار زهک با بیان این‌که 3 هزار چاهک آب در این منطقه برای کشاورزی فعال است به همشهری می‌گوید: مردم زهک هم تحت تاثیر طوفان‌های شن و خشکسالی هستند،‌ اما همین چاهک‌های آب و اشتغال جایگزین با 930 استخر پرورش ماهی موجب شده است هیچ روستایی خالی از سکنه نشود.
 با وجود این، به گفته غلامرضا اربابی، با توجه به مهاجرت‌های صورت‌گرفته رشد جمعیت این شهرستان نزدیک به صفر است. 

امیدی دیگر باید 
صحبت‌های مسئولان گرچه بوی امید می‌دهد، اما رد خشکسالی، بر جان سیستان شیار زده است. امسال هامون رنگ آب دید و سیستانی‌ها هم جشن گرفتند،‌ اما بدون ورودی جدید آب و تامین حقابه امیدی به هامون نیست. بیشینه آب در هامون امسال 2037 کیلومتر مربع بوده که تا امروز 1480 کیلومتر مربع آن تبخیر شده است و اگر آب وارد دریاچه نشود بقیه آن هم طی روزهای آینده و با سرعت تبخیر می‌شود. حالا که هامون در طلب حقابه مانده، باید زندگی را از رگ دیگری به جان سیستان ریخت. 

   پیش‌بینی مرداد پر گرد و خاک

طوفان و گرد و خاک در یک هفته گذشته زندگی سیستانی‌ها را مختل کرد. بادهای موسمی سیستان یا همان بادهای 120 روزه از اواخر اردیبهشت شروع می‌شوند و تا پایان تابستان ادامه دارند. در روزهای گذشته در سیستان بیشترین سرعت باد 119 کیلومتر بر ساعت و کمترین شعاع دید به 400 متر رسید. 
مدیر کل هواشناسی سیستان ‌و بلوچستان با بیان این‌که از 108 روز سپری شده در سال جاری تاکنون سیستان 14 روز ناسالم داشته است، به همشهری می‌گوید: از ابتدای سال 48 روز سرعت باد بیش از 70، 15 روز بیش از 80 و 6 روز بیش از 100 کیلومتر بر ساعت بوده است. همچنین 2 طوفان گرد و خاک به ثبت رسید که یک بار مربوط به 21 خرداد با سرعت 115 کیلوتر بر ساعت و کاهش دید تا 800 متر بود و یک بار در تاریخ  12 تیر با سرعت 115 کیلومتر بر ساعت و کاهش دید تا 500 متر به وقوع پیوست. 
محسن حیدری با بیان این‌که شرایط طوفان شامل باد با سرعت بیش از 54 کیلومتر بر ساعت و شعاع دید زیر 1000 است،‌ می‌افزاید: طوفان‌ها در منطقه ادامه دارد،‌ اما به نظر می‌رسد مرداد ماه گرد و خاک بیشتر شود، زیرا آب دریاچه هامون در حال تبخیر است. دریاچه هامون سالانه 4/5 تا 5 متر تبخیر دارد. 
وی همچنین با بیان این‌که سیستان سال گذشته 144 روز هوای آلوده داشته است، اظهار می‌کند:‌ بیشینه آلودگی امسال تاکنون 5913 میکروگرم بر متر مکعب بود یا 39 برابر حد مجاز که در تیر اتفاق افتاد. سال گذشته بیشینه آلودگی 60 برابر حد مجاز بود که در مرداد اتفاق افتاد. همچنین سال گذشته 220 روز باد با سرعت بیش از 54 کیلومتر بر ساعت و 328 روز باد با سرعت بالای 25 کیلومتر بر ساعت به ثبت رسید. 


حضور فرمانداران استان در وزارت کشور 



فرمانداران سیستان‌ و بلوچستان امروز(سه‌شنبه) در معاونت اقتصادی وزارت کشور پیگیر اجرای مصوبه‌های سند توسعه سیستان و سند اضطراری محرومیت‌زدایی بلوچستان هستند. این 2 سند سال گذشته در سفر وزیر کشور به سیستان ‌و بلوچستان به تصویب رسید.  معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع استانداری سیستان‌ و‌ بلوچستان در این باره به همشهری می‌گوید: این 2 سند بعد از سفر وزیر کشور تصویب شد و به تایید رئیس ‌جمهوری هم رسید. بخشی از مصوبه‌های مربوط به آنها اجرایی شده‌ است و ما امروز بر اجرای مصوبه‌ها و تامین اعتبار آنها تاکید خواهیم کرد.  



علیرضا نورا با بیان این‌که سند توسعه سیستان بیش از 65 درصد پیشرفت فیزیکی دارد،‌ می‌افزاید: کارهای اجرایی سند اضطراری محرومیت‌زدایی بلوچستان هم آغاز شده و معاون اقتصادی وزیر کشور شخصا پیگیر آن است.  وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تبعات خشکسالی و خشکی هامون در منطقه سیستان طی 2 دهه گذشته اظهار می‌کند: طرح‌های مختلفی برای اشتغال‌زایی و معیشت جایگزین مردم در دست اجراست. یکی از مهم‌ترین طرح‌های ما برای بهبود وضع کشاورزی انتقال آب به 46 هزار هکتار زمین کشاورزی است که به دستور مقام معظم رهبری و از محل صندوق توسعه ملی در حال اجراست.  نورا در این باره توضیح می‌دهد: فرایند لوله‌گذاری این طرح به پایان رسیده و فقط بخشی از کارهای مطالعاتی درباره الگوی کشت و همین‌طور فعالیت تعاونی‌های روستایی باقی مانده که در حال انجام است. اگر منابع مالی زودتر تامین شود امیدواریم تا پایان سال شاهد بهره‌برداری از آن باشیم.  معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع استانداری سیستان‌و‌بلوچستان همچنین استفاده از پنل‌های خورشیدی برای کاهش تبخیر آب چاه‌نیمه‌ها، کشت کاکتوس با مشارکت دانشگاه زابل و جلوگیری از فرسایش خاک با مالچ‌پاشی را بخش دیگری از طرح‌های در دست انجام برای بهبود وضع کشاورزی در منطقه سیستان معرفی می‌کند.  نورا همچنین درباره تامین حقابه هامون از پیگیری‌های وزارت امور خارجه خبر می‌دهد و می‌گوید: طبق آخرین خبرها، افغانستان با تامین حقابه هامون طبق توافق سال 1351 هم در سال‌های خشک و هم در شرایط ترسالی موافقت کرده است و امیدوارم در عمل هم پایبند این توافق باشد.  وی  از پرداخت تسهیلات اشتغال‌زایی برای کاهش نرخ بیکاری خبر می‌دهد و می‌افزاید: سیستان ‌و بلوچستان رتبه سوم در جذب تسهیلات اشتغال‌زایی را دارد. سال گذشته حدود 370 میلیارد تومان تسهیلات اشتغال‌زایی در استان پرداخت شد و برای 12 هزار نفر اشتغال‌زایی صورت گرفت.  معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع استانداری سیستان‌ و‌ بلوچستان همچنین از تدوین نهایی سند مقابله با ریزگردها در سیستان‌ و بلوچستان خبر می‌دهد و می‌گوید: این سند تهیه و تدوین شده و بعد از تدوین نهایی پیگیر تامین اعتبار آن خواهیم بود. 



مصوبه‌های بی‌اعتبار 



تیر سال گذشته در سفر وزیر کشور به سیستان ‌و بلوچستان 4 طرح  «تامین 30 میلیارد تومان اعتبار برای مهار ریزگردها و شن‌های روان از طریق مالچ‌پاشی، نهال‌کاری و ایجاد بادشکن»، «تامین 20 میلیارد تومان اعتبار برای خرید ماشین‌آلات ماسه‌روب برای شهرداری‌ها»، «اختصاص اعتبار لازم برای ساخت سایت‌های اسکان اضطراری و پایگاه‌های چندمنظوره مدیریت بحران» و «تامین 10 میلیارد تومان برای جمع‌آوری شن‌های روان از روستاها و مناطق مسکونی» با هدف مقابله با طوفان‌های گرد و خاک به تصویب رسید. 
با گذشت یک سال، مدیر کل ستاد بحران استانداری سیستان ‌و ‌بلوچستان به همشهری می‌گوید: اعتبار هیچ‌کدام از این مصوبه‌ها هنوز ابلاغ نشده است و وزارت کشور در پاسخ به پیگیری‌های استان قول تامین اعتبار می‌دهد. 
عبدالرحمن شهنوازی با بیان این‌که مناطق تحت ‌تاثیر ریزگردها و شن‌های روان که از سوی اداره منابع طبیعی شناسایی شده شامل 3 محدوده بزرگ منطقه برداشت، حمل و انباشت است که به عنوان کانون نیاتک (از برینگک تا سد جاریکه)، کانون جزینک و کانون شیله معروفند، می‌افزاید: این محدوده‌ها شامل 8 کانون نیاتک با وسعت 73 هزار و 926 هکتار، میانکنگی با وسعت 10 هزار و 456 هکتار، فیروزه‌ای - باغک با وسعت 3 هزار و 809 هکتار، جزینک - کفتارگی با وسعت 8 هزار و 960 هکتار، محمد شاه‌کرم با وسعت 7 هزار و 349 هکتار، شیله با وسعت 108 هزار و 131 هکتار، سفیدآب با وسعت 4هزار و 492 هکتار و کانون بحرانی ریزگرد در منطقه جنگلی بش‌دلبر در شمال شرقی هامون ساپوری با وسعت 2 هزار هکتار هستند که مجموع وسعت آنها 219 هزار و 123 هکتار می‌شود. وی با بیان این‌که از محل اعتبار استانی 84 هزار و 956 میلیون ریال در سال 97 برای عملیات بیابان‌زدایی شامل نهال‌کاری، مالچ‌پاشی، ساخت بادشکن، تولید نهال، مدیریت هرزآب برای کنترل کانون‌های گرد و غبار به اداره کل منابع طبیعی اختصاص یافته است،‌ اظهار می‌کند:‌ میزان خسارت واردشده بر اثر طوفان و گرد و غبار در سال 97، 1319 میلیارد ریال بود،‌ اما سال گذشته برای مبارزه با پدیده گرد و خاک اعتباری به اداره کل حفاظت محیط ‌زیست اختصاص نیافت. شهنوازی همچنین با بیان این‌که آمار دقیقی از مهاجرت مردم از منطقه با توجه به خشکسالی و طوفان‌های گرد و خاک در دست نیست، ادامه می‌دهد: مسلم است با توجه به تداوم چند ساله خشکسالی در منطقه و از بین رفتن برخی مشاغل و منبع درآمد ساکنان و مردم احتمال جابه‌جایی و مهاجرت تعدادی از مردم برای دستیابی به درآمد و شغل وجود دارد. البته به نظر می‌رسد بیشتر این مهاجرت‌ها موقتی است.