رنگ نوروز بر سیمای کویر

سارا گلابگیریان|‌ یزد- خبرنگار:


با فرارسیدن نوروز، مردم خون‌گرم و مهمان‌نواز استان یزد بیش از همیشه آماده پذیرایی و میزبانی از مسافران و گردشگران هستند. نوروز فرصت مغتنمی است تا در کنار آشنایی با دیار قنات و قنوت و قناعت، جذب آرامش کویر شویم.


حیات تاریخی 

«یزد» واژه‌ای باستانی است که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» به معنای ستایش، نیایش، پرستش و ایزد دارد. به اعتقاد عده‌ای دیگر از تاریخ‌نویسان، در دوره‌ ساسانیان، به فرمان یزدگرد اول، در این محل شهری به نام «یزدانگرد» بنا شده است. نام یزد از همین عنوان گرفته شده و به معنای مقدس، فرخنده و درخور آفرین است. پس از ظهور اسلام و تاسیس اولین حکومت محلی آل‌کاکویه در قرن پنجم قمری، به یزد لقب «دارالعباده» داده شد.

مجموعه آثار باستانی پراکنده‌ موجود در این استان مبین آن است که استان یزد از سرزمین‌های کهن و تاریخی ایران‌زمین است. آثاری چون دست‌افزارهای سنگی به‌دست‌آمده در دره‌های «شیرکوه»، سنگ‌نگاره‌های کوه «ارنان»، «فودیج» بهاباد، «مزرعه مفیدی» اردکان، «هس‌بخته» و «گنج‌دره» در تفت، «کوه سرخ» ندوشن، و ابزارهای سنگی پیش از تاریخ «بیده‌« میبد همگی گواه بر آن است. 

علاوه بر آن، وجود آثار معماری و شهرسازی پیش از اسلام همچون قلعه‌ سنگی شواز (متعلق به دوره‌ اشکانی)، محوطه‌ باستان غربال‌بیز و قلعه‌ «کوهستان گبری» در ابرکوه، «کهندژ» (نارین‌قلعه‌) میبد (متعلق به دوره‌ تاریخی) و قلعه‌ خورمیز مهریز (متعلق به دوره‌ ساسانی) مدنیت را در این حوزه آشکار می‌سازد. 

معماری مسجد جامع فهرج که متعلق به نیمه‌ دوم قرن اول هجری است، مهم‌ترین سند به‌جامانده از نفوذ اسلام در همان قرون اولیه در این خطه است، اما حکومت‌های محلی آل‌کاکویه (حک 443 ـ 584 ق)، اتابکان (حک 584 ـ 718 ق) و آل‌مظفر(حک 718 ـ 795 ق) در یزد نیز استقلال سیاسی این منطقه را به مدت 3 قرن نشان می‌دهد، اگرچه طی قرن‌ها حکومت‌های مرکز یزد (از تیموریان تا قاجار) به عنوان یک قطب سیاسی ـ اقتصادی نیز مطرح بوده است. بعضی از مهم‌ترین ویژگی‌های خاص معماری کویری را می‌توان در آب‌انبارها، بادگیرها و ساباط‌ها در یزد یافت. 


آب‌انبار

در شهرها و روستاهای استان یزد، نزدیک به هزار آب‌انبار وجود دارد که شیوه طراحی آنها تقریباً یکی است. یکی از عمده‌ترین مصالح سنتی ساخت آب‌انبار در کنار آجر «دیمه» است که از آهک و خاکستر و ماسه‌بادی تشکیل شده است. این ملات ضمن آب‌بندی بنا از فاسد شدن آب نیز جلوگیری می‌کند. آب‌انبارها معمولاً از 4 عنصر اصلی (خزینه، گنبد، پاشیر و بادگیر) تشکیل شده‌اند.
‌
تعداد بادگیرها با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و نوع عملکرد، از یک تا 7 متفاوت است. به عنوان مثال، آب‌انبار «مریم‌آباد» (امامزاده شنبه) دارای یک بادگیر، آب‌انبار «شش‌بادگیری» یزد دارای 6 بادگیر و آب‌انبار «عصرآباد» و «حسین‌آباد» دارای 7 بادگیر است.


بادگیر

از شاخص‌ترین نشانه‌های خانه‌ها و مناظر عموم بافت‌های تاریخی شهرهای استان یزد بادگیرها هستند. بادگیرها علاوه بر ابهت و زیبایی بخشیدن به ساختمان، نقش بسیار موثری در تهویه فضای درون بناها و خنک کردن سرداب‌ها و آب‌انبارها دارند. این برج‌های مناطق کویری در حقیقت سیستم تنفسی شهر محسوب می‌شوند که هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیرین خود هدایت می‌کنند. باد به مجرد این‌که به چشمه‌ها بادگیر می‌وزد به جهت اختلاف سطح و وضعیت ویژه چشمه‌های بادگیر، با سرعت هرچه تمام‌تر به پایین کشیده می‌شود و از چشمه‌های دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می‌فرستد.

 بادگیرها از 4 بخش عمده‌ بدنه (ساقه)، قفسه، تیغه و سقف تشکیل شده‌اند که اغلب به شکل مربع، مستطیل و یا هشت‌وجهی هستند. این سازه‌های بی‌بدیل معماری مناطق کویری ایران خاصه استان یزد، به صورت یک‌سویه (در اردکان و میبد) و چهارسویه نیز ساخته شده‌اند. بادگیر «باغ دولت‌آباد» یزد با 8/33 متر ارتفاع از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزد است و یکی از عناصر معماری خشتی و آجری ارزشمند و منحصر به فرد در جهان شناخته شده است.


ساباط

«ساباط» در لغت به معنای راهرو، دالان و سقف است که بر روی کوچه‌ها و معابر ساخته می‌شود. معماران یزدی نه‌تنها تمام جوانب را در ساخت داخل خانه مد نظر داشته‌اند، بلکه در ساخت کوچه هم با توجه به نیازها و شرایط اقلیمی - فرهنگی مردم منطقه، ویژگی‌های ارزنده و جالب توجهی را در نظر داشته‌اند. یکی از خصوصیات بارز محله‌های قدیم در استان یزد کوچه‌ها و گذرگاه‌های سرپوشیده آن به نام ساباط است. هدف از ساخت ساباط ضمن ایجاد اتصال سازه‌ای میان واحدها و استحکام با ساخت پشت‌بند این بوده که انسان گرمازده‌ کویری به هنگام عبور از کوچه‌ها و معابر، در یک ریتم پیش‌بینی‌شده و مشخص، زیر سایه‌ ساباط‌ها قرار گیرد و دمی عرقی بخشکاند و بیاساید.


دربند

در برخی از کوچه‌های بن‌بست که دارای ساباط است، در قسمت ورودی کوچه دری کار گذاشته می‌شده است. به این گونه فضاها که در افزایش امنیت ساکنان کوچه موثر بوده است، «دربند» می‌گویند. در هر دربند چند خانوار زندگی می‌کردند. از جمله دربندهای مهم استان می‌توان به دربند «مجدالعلما» در اردکان و دربند «آقایی‌ها» در یزد اشاره‌ کرد.


آسیاب‌ها

در بیشتر آبادی‌هایی که در مسیر قنات قرار داشته و امکان تغییر سطح آب قنات در آن میسر بوده از نیروی ذخیره آب برای چرخش سنگ آسیاب استفاده و آسیاب در آن آبادی تأسیس می‌شده است. عمده‌ترین قسمت آسیاب تنوره آن است که به صورت مخروطی معکوس در مسیر قنات و در عمق زمین ساخته می‌شده و آب ذخیره‌شده در آن از روزنی کوچک، با فشار، پره‌های چوبی متصل به سنگ آسیاب را به حرکت درمی‌آورده است. 

سنگ زیر و روی آسیاب از نوع سنگ‌های آذرین مقاوم ساخته شده است که به صورت مدور و یکی ثابت و دیگری متحرک است. گندم یا جو از روزنی به مرکز آن هدایت و به آرد تبدیل می‌شود. فضای اصلی آسیاب‌ها در دل زمین جای دارد و بخش نمایان آن اندک است و در نورگیرها و ورودی خلاصه می‌شود، ولیکن فضای زیرین آسیاب معماری ویژه‌ای دارد که نمونه بارز آن آسیاب آبی «اشکذر» است. از آسیاب‌های معروف یزد می‌توان به آسیاب «دوسنگی» میبد در عمق 40 متری زمین و آسیاب‌های «سنگ سیاه» و «اسلامیه» در تفت، «بفروئیه»، «ده‌آباد» و «بیده» در میبد، «مزوار» در مهریز، «کوشکنو» و «زیر و زنبیل» در یزد اشاره کرد.


باغ‌ها

در استان یزد، علی‌رغم کویری بودن و مشکل کم‌آبی باغ‌هایی پدید آمده که نشانه ذوق و خلاقیت کشاورزان و معماران یزد است. در معماری منظر این باغ‌ها نبوغ خاصی نهفته است. روش آب‌رسانی و آبیاری آنها یکی از موارد مهم و قابل ذکر است. این ویژگی باعث شده که باغ دولت‌آباد یزد و باغ «پهلوان‌پور» مهریز به عنوان باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسند.

از دیگر باغ‌های مهم استان می‌توان به «باغ خان» واقع در جاده‌ قدیم تفت، «عمارت کلاه فرنگی» واقع در رحمت‌آباد، « باغ صدری» تفت، «باغ گلشن» طبس و «باغ تیتو» در بافق و «باغ وزیر» در شهرستان صدوق اشاره کرد.


صنایع دستی

 صنایع دستی و هنرهای سنتی در هر منطقه بخشی از فرهنگ آن منطقه است. صنایع دستی با وجود برخورداری از ویژگی‌های بارز و قابلیت‌های منحصر به ‌فرد فرهنگی، می‌تواند آثار بلندمدتی بر توسعه‌ اقتصاد و اجتماع کشور بر جای بگذارد.
استان فرهنگ‌پرور یزد تاریخ درخشان و افتخارآمیزی دارد. تاریخ کهن این خطه‌ کویری و مدنیتش آن را در زمره‌ قطب‌های مطرح و بالنده‌ صنعتگری و فنون و حرفه‌ها قرار داده است.

کتاب صنعت این خطه شرح حال دل‌انگیز بافته‌های«دارایی‌بافی»، «احرامی‌بافی» و هنرها و زیورآلات سنتی، «قپان‌سازی»، «مسگری»، «سفالگری» و «کاشی‌سازی» نوین است.  روزگاری بدنه‌ اصل حیات و تکاپوی مردم شهر، بازار مسگران، سراجان و سفالگران بود و تنها آهنگ و ترنم روح‌بخش موسیقی پتک بر سندان و دفتین بر تار و پود به دست ارباب صنایع دستی بود. 

هنوز هم خاطرات مردم این بازارها در فرهنگ و ادب شهر زنده و پابرجا است و نویدبخش بازگشت رونق و رواج دیرین است و این بار نه‌تنها در جهت برآورده ساختن نیازهای محلی، بلکه برای معرفی فرهنگ و تمدن دیرین و ذوق و ظرافت مثال‌زدنی اهل هنر و صنعت این شهر مقدس، برای شهری بزرگ به نام «دنیا» خودش را آماده می‌کند.

در آفرینش هنری، آن‌گاه که بحث «سنت» و «صنعت» به میان می‌آید، زیباترین معانی و چشم‌نوازترین فرم‌ها و شکل‌ها در تلاقی یکدیگر قرار می‌گیرند و منشوری رنگ به رنگ برتافته از جان‌مایه زندگی پدید می‌آید و در رابطه‌ همیشگی و دیرپای «ذهن» و «زبان» است و دست در واقع زبان هنرمند در خلق اثر هنری می‌شود. از این رو، صنایع دستی در خاموشی و خلوت هنرمند شکل می‌گیرد و همه ظرایف و زیبایی‌اش را در سکوت فارغ از هیاهوی صنعت به رخ می‌کشد.

در گذشته‌ای نه چندان دور، به علت غلبه‌ سنت‌ها و رسوم پیشینیان بر زندگی مردم، کمتر خانه‌ای وجود داشت که در آن یکی از انواع حرفه‌های نساجی دستی یافت نشود. استمرار تولید در خانه موجب شده بود که تجربیات و اطلاعات حاصله به‌سادگی از نسلی به نسل دیگر انتقال یابد و اشتغال به صنایع دستی همچون سجاده، روتختی، پتو، احرامی، شال، دستمال ابریشمی و پارچه‌های ترمه و مخمل به صورت یکی از ارکان اقتصادی خانواده درآید.

از مهم‌ترین صنایع هر شهرستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: شهرستان ابرکوه (نمدمالی)، شهرستان بافق (حصیربافی و پادربافی)، شهرستان خاتم (گلیم‌بافی)، شهرستان صدوق (خورجین‌بافی)، شهرستان مهریز (گیوه‌چینی و چاقوسازی)، شهرستان میبد (سفال و سرامیک، زیلو، حوله‌بافی و کاربافی) و شهرستان یزد (دارایی، گره‌چینی، ترمه، احرام‌بافی، آهنگری (چیلانگری)، کاشی‌سازی معرق، کاشی‌سازی هفت‌رنگ و زیورآلات سنتی).


بهار شورانگیز در کویر 

بهار شورانگیز از راه می‌رسد و با رستاخیز خویش، طبیعت را به سمت تحولی سبز سوق می‌دهد و انسان را به اندیشیدن در این فرایند نوگرایانه وامی‌دارد.یزد، این دیار قدکشیده در بستر خشت و آفتاب، خود را برای میزبانی شایسته از گردشگران و مسافران نوروزی مهیا کرده تا از این رهگذر، زیبایی‌های کم‌نظیر خویش را به رخ کشد و توانمندی‌هایش را در حوزه گردشگری به شایستگی عرضه کند. رجای واثق دارم بهار 98 سرآغازی مبارک برای تحول در مسیر توسعه و اعتلای این استان و فرصتی مغتنم در جهت مشارکت فعالانه مردم در عرصه‌های آبادانی و بالندگی یزد است.این‌جانب با تبریک فرارسیدن عید باستانی نوروز، توفیق روزافزون همگان را در تمامی لحظات زیبای زندگی از درگاه حضرت دوست مسئلت می‌کنم.