اما و اگرهای احیای نظام کوپنی

احمد میرخدائی/ روزنامه‌نگار
کوپن بدهیم یا نه؟ این نخستین پرسشی است که این روزها پیش روی کارشناسان اقتصادی قرار داده شده و البته اغلب آنها با توجه به شرایط خاص کشور، جواب مثبت به آن داده‌اند؛ اما در پاسخ به دومین سؤال مبنی بر اینکه این نظام کوپنی چگونه اجرا شود؟ حتی موافقان احیای کوپن نیز همراهی چندانی باهم ندارند و تعدد نظرات ارائه شده، کار را سخت می‌کند.
به گزارش همشهری، سازوکار توزیع کالاهای اساسی با نظام کوپنی، فرایندی است که در شرایط خاص اقتصادی مانند شرایط جنگ، تحریم یا قحطی می‌تواند دست دولت‌ها را در تأمین حداقل‌های معیشت شهروندان و حمایت غذایی از کودکان و نوجوانان باز بگذارد بر همین اساس، در شرایط تحریمی فعلی نیز که از آن به جنگ اقتصادی یاد می‌شود، استفاده از نظام کوپنی برای توزیع کالاهای اساسی مطرح شد و کمیسیون تلفیق مجلس، پیشنهادی به تصویب رساند که براساس آن دولت مکلف است در سال آینده مابه‌التفاوت ریالی 14میلیارد دلار از درآمدهای نفتی خود را به  یکی از 3شیوه ارائه شده در مصوبه، صرف حمایت از معیشت مردم و تولید کند. نخستین شیوه پیشنهادی این مصوبه واردات یا خرید تولید داخل و توزیع کالاهای اساسی (اعم از دارو، تجهیزات پزشکی و نهاده‌های کشاورزی) با نرخ ارز ترجیحی است که در سال 1397نیز اجرایی شده و نتایج آن مشخص است.

دومین شیوه پیشنهادی مجلس، واردات یا خرید تولیدات داخل و توزیع کالاهای اساسی با نرخ ارز نیمایی و اختصاص مابه‌التفاوت نرخ ارز ترجیحی و نیمایی برای معیشت مردم و حمایت از تولید است که براساس آن بخش عمده یارانه ارزی ارائه شده به واردکنندگان کالاهای اساسی، باید مانند یارانه‌های هدفمند شده به‌حساب مردم واریز شود و در عوض کالاهای اساسی به قیمت بازار عرضه شوند. در سومین شیوه پیشنهاد شده از سوی مجلس، دولت باید از کالابرگ الکترونیکی برای تأمین کالاهای اساسی موردنیاز مردم با نرخ ارز ترجیحی و یا پرداخت نقدی استفاده کند که به‌دلیل تجربه نه‌چندان موفق دو شیوه قبلی، فعلاً محتمل‌ترین سناریو برای تأمین کالاهای اساسی در سال آینده است که البته چالش‌های متعددی نیز دارد.

یارانه ثروتمندان را حذف کنید
ایران از سال 1359تجربه توزیع کالا با کوپن را آغاز کرد و توانست شرایط وخیم جنگ تحمیلی را به‌خوبی مدیریت کند. در ادامه از سال 1378روند کاهشی کالاهای تحت پوشش نظام کوپنی آغاز شد و از سال 1385به بعد فقط کالاهایی مانند روغن، برنج، قند و شکر با کوپن توزیع می‌شد تا اینکه از سال 1389و همزمان با اجرای هدفمندی یارانه‌ها نظام کوپنی برچیده شد و اقتصاد ایران به وادی واقعی‌سازی‌ قیمت‌ها قدم گذاشت و حالا هم برخی از کارشناسان با یادآوری سختی‌های اجرای هدفمندی و تنظیم بازار با پیشنهاد احیای کوپن مخالف هستند.

تیمور رحمانی، اقتصاددان معتقد است: استفاده از کوپن راهکاری است که در دوره‌های کمبود کالا کارایی دارد و حالا که مشکل در قیمت کالا و قدرت خرید جامعه است، نباید مورد استفاده قرار بگیرد. این اقتصاددان می‌گوید: زحمات زیادی برای خروج از نظام کوپنی کشیده شده و بازگشت به آن هرگز توصیه نمی‌شود، به‌خصوص که افزایش قیمت کالاهای اساسی مربوط به کمبود عرضه نیست و ریشه در اختلاف قیمت‌ها دارد بر این اساس، بهتر است به جای استفاده از کوپن، مابه‌التفاوت قیمت کالای وارد شده با ارز دولتی و قیمت کالاها در بازار، در قالب یارانه نقدی به دهک‌های فرودست جامعه و تهیدستان پرداخت شود تا فشار روی این دهک‌ها کاهش یابد. به عقیده رحمانی، در شرایطی که اقتصاد و بودجه تحت‌فشار است باید دهک‌های بالای جامعه از دریافت یارانه حذف شوند تا حمایت بهتری از دهک‌های فرودست صورت بگیرد.

اول یکسان‌سازی نرخ‌ها
کارشناسان تبعات متعددی برای استفاده از نظام کوپنی برمی‌شمارند و حتی موافقان احیای کوپن نیز قبول دارند که این سیاست بری از خطا، فساد و هزینه نیست. بهاءالدین حسینی‌هاشمی، کارشناس مسائل پولی و بانکی در گفت‌وگو با همشهری، احیای کوپن را یکی از سیاست‌های مواجهه با شرایط جنگ اقتصادی می‌داند که نه صرف استفاده از آن بلکه شیوه اجرای آن اهمیت دارد و سرنوشت‌ساز است.

حسینی هاشمی می‌گوید: اغلب دولت‌ها برای حمایت از اقشار کم‌درآمد، توزیع بن یا کوپن‌های حمایتی را در دستور کار قرار می‌دهند تا با تقویت قدرت خرید جامعه هدف، از معیشت افراد حمایت کنند اما اگر ما بخواهیم نظام کوپنی را احیا کنیم و همزمان با حفظ ارز چند نرخی کالاها را با دلار ارزان وارد و از طریق کوپن توزیع کنیم، نتیجه مطلوب و منطقی به همراه نخواهد داشت. او معتقد است: پیش‌نیاز احیای نظام کوپنی، یکسان‌سازی نرخ ارز و حذف رانت از این حوزه است و در ادامه نیز توزیع کوپن فقط باید به اقشار نیازمند و کم‌درآمد محدود شود که از محل آشفتگی‌های اقتصادی لطمه می‌بینند. حسینی هاشمی با تأکید بر اینکه جهش نرخ ارز درآمد بسیاری از افراد را متناسب با هزینه‌هایشان افزایش می‌دهد، می‌گوید: نظام کوپنی باید در قالب توزیع یارانه به کسانی که درآمدهایشان با جهش نرخ ارز افزایش نمی‌یابد و فقط هزینه‌هایشان بالا می‌رود، محدود شود. او با اشاره به رانت‌هایی که در قالب تخصیص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی شکل می‌گیرد، می‌افزاید: دو نرخی بودن بازار و آربیتراژ میان نرخ‌ها پیامدی جز پاکسازی بازار از کالاهای اساسی که صادرات آنها به‌صرفه است، ندارد و اصرار دولت برای حفظ دلار 4200تومانی حتی در قالب تخصیص به کالاهای اساسی، سودی به عموم مردم نمی‌رساند پس پیش از اصلاح سیاست‌های مربوط به توزیع یارانه کالاهای اساسی، باید تصمیم قاطعانه‌ای برای یکسان‌سازی نرخ ارز شکل بگیرد.

مخالفان کوپن
وزیر اسبق بازرگانی نیز از کسانی است که موافقتی با بازگرداندن نظام کوپنی ندارد. یحیی آل اسحاق می‌گوید: در شرایطی که در بسیاری از حوزه‌های اقتصادی، فساد سازمان‌یافته شکل گرفته، سیاست‌های اقتصادی برای رسیدن به اهداف‌شان با مشکلات جدی مواجه می‌شوند و تغییر وضعیت نیز چاره‌ای جز ریشه‌کنی و کنترل فساد ندارد؛ زیرا اگر کوپن هم احیا شود، دوباره فساد سازمان‌یافته در این نظام کوپنی نیز جای خود را پیدا می‌کند و وقت و منابع دولت را به باد می‌دهد.

هادی حق‌شناس، کارشناس مسائل اقتصادی نیز جزو کسانی است که توزیع کوپن را تأیید نمی‌کند. او با بیان اینکه کوپن در شرایط اضطرار مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌گوید: اکنون چنین شرایطی در کشور وجود ندارد که بازگشت کوپن را توجیه کند و برای گذر از شرایط جنگ اقتصادی، باید انضباط پولی، مالی و مدیریتی کشور مدیریت شود تا ریاضت متوجه مردم نشود. به عقیده حق‌شناس، در شرایط فعلی احیای کوپن، عوارضی مانند بازار سیاه، قیمت‌های غیرواقعی و افزایش قاچاق به همراه می‌آورد که در جریان آن باز هم دهک‌های پردرآمد می‌توانند با هر قیمتی نیازهای خود را تأمین کنند اما جامعه هدف نظام کوپنی، از تأمین حداقل‌های معیشت باز می‌مانند.

  موافقان کوپن چه می‌گویند؟
      حسن عابدی جعفری، وزیر بازرگانی دوران دفاع‌مقدس را می‌توان یکی از مدافعان سینه‌چاک نظام کوپنی دانست. کسی که البته تجربه قبلی توزیع کوپن را از نزدیک لمس کرده و معتقد است: در شرایطی که کشور با جنگ اقتصادی مواجه است، مهم‌ترین راه تضمین سبد کالای خانوارها در حوزه توزیع، توزیع کوپن برای اقلام اساسی است که اگر واقعیت اقتصاد ایران را بپذیریم در استفاده از آن لحظه‌ای درنگ نخواهیم کرد.

      شهرام معینی، عضو هیأت‌علمی دانشگاه اصفهان، اعطای کوپن را ساده‌ترین و بهترین روش برای کمک به مردم می‌داند. او البته تأکید دارد دولت باید برای تخصیص این یارانه به جامعه هدف تلاش کند و ثروتمندان را در این چرخه قرار ندهد. معینی، گرفتن حق انتخاب از مصرف‌کننده را نقطه‌ضعف کوپن می‌داند و معتقد است: اگر دولت می‌خواهد کوپن توزیع کند، بهتر است کوپن اعتباری باشد تا مردم به‌اندازه اعتباری که دولت می‌دهد اقلام موردنیاز خود را تأمین کنند.

      هوشیار رستمی، کارشناس اقتصادی نیز از موافقان توزیع کوپن است. او می‌گوید: بحث توزیع کوپن، یک الزام و ضرورت است؛ اما راهکار اصولی این است که مبلغ موردنیاز به‌حساب افراد واریز شود تا ضمن حفظ شأن مردم، خانوارها بتوانند کالای موردنیاز خود را از فروشگاه‌ها تأمین کنند.

      محمدکاظم عبدالله‌زاده، کارشناس اقتصادی اگرچه با کوپن اعتباری و واریز مابه‌التفاوت قیمت کالای دولتی و آزاد به‌حساب مردم موافق است اما تأکید می‌کند: باید اجازه داد که بازار کار خود را انجام دهد و برای حمایت از اقشار ضعیف جامعه نیز معادل نیاز آنها به‌حساب‌شان پول واریز شود تا به‌صورت مشروط یا غیرمشروط به خرید نیازمندی‌ها اختصاص دهند.