دیپلماسی
همشهری در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی اعتبار و جایگاه وزارت خارجه در روابط بین‌الملل پرداخت
اعتبار دیپلماسی
واکاوی اختلافات احتمالی شیخ دیپلمات و دیپلمات خندان
واکاوی دلیل استعفای‌ظریف در گفت‌وگو با رامین‌مهمانپرست و نصرت‌الله‌تاجیک
پاسخ ظریف به دلجویی روحانی: وظیفه داشتم به‌خاطر منافع ملی و اقتدار کشور در برابر رعایت‌نشدن جایگاه وزارت‌خارجه واکنش نشان دهم
تقریبا تا عصر دیروز لایه‌هایی از دلایل استـعـفـــای محمدجواد ظریف وزیر خارجه کشورمان باز شد. تمجید روحانی از ظریف و پاسخ تلویحی ظریف به رئیس‌جمهور مبنی بر اینکه دنبال دلجویی نیست، نشان می‌داد اختلاف نظری بین دیپلمات خندان و شیخ دیپلمات رخ داده است.
ظریف در خط مقدم است
حسن روحانی در جریان سخنرانی‌اش در بانک مرکزی، بدون اشاره مستقیم به ماجرای استعفای وزیرخارجه، در سخنانی که به مثابه دلجویی از ظریف تلقی می‌شود، گفت: وزارتخانه‌های امور خارجه و نفت و بانک مرکزی، خط مقدم ما در مبارزه و مقابله با آمریکا هستند و من از آقایان ظریف، زنگنه و همتی به‌عنوان کسانی که در این خط مقدم مبارزه ایستاده و تحت فشارند، قدردانی می‌کنم.
روحانی گفت: «اینکه روز گذشته بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه از دمشق به سمت تهران پرواز می‌کند، خدمت مقام معظم رهبری می‌رسد و دیداری هم با من انجام می‌دهد و اعلام می‌کند که برای تشکر از ملت، دولت و رهبر انقلاب و همچنین قدردانی از وزارت خارجه به ایران سفر کرده است، نشان می‌دهد که وقتی همه ما در کنار هم باشیم، موفق می‌شویم.»
ظریف اما می‌گوید که نیازی به دلجویی ندارد؛ او در اظهارنظر کوتاه خود به خبرگزاری آریا گفت: «استعفای من صرفا به‌منظور دفاع از‌شأن و جایگاه وزارت امور خارجه در روابط خارجی بوده است که آن را در کنار سایر توانمندی‌ها برای امنیت ملی ایران حیاتی می‌دانم. من ناراحتی و دلخوری شخصی ندارم و نیازی به دلجویی ندارم. به‌عنوان وزیر خارجه وظیفه داشتم به خاطر منافع ملی و اقتدار کشور در برابر رعایت نشدن جایگاه وزارت خارجه واکنش نشان دهم. بقیه گمانه‌زنی‌ها صرفا زائیده تخیلات افراد است.»
گلایه ظریف از موازی‌کاری در دستگاه دیپلماسی، عدم‌اطلاع او از سفر بشار اسد به تهران و همچنین عدم‌حضورش در برنامه دیدار اسد با رئیس‌جمهور- به فرض سفر ناگهانی و غیرمنتظره و اعلام نشده- به بهانه‌ای برای استعفای ناگهانی معمار برجام تبدیل شده است. نشان به آن نشان که حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور بعد از انتشار خبر استعفای ظریف در یک شبه جمله نوشت: امان از ناهماهنگی‌ها!
در تصاویری که از این دیدار منتشر شد،از حضور بالاترین مقام سیاست خارجی کشور خبری نبود. پرچم سوریه در این دیدار پشت سر بشار اسد نیست و سردار قاسم سلیمانی، محمود واعظی و یک مترجم در کنار روحانی در اتاق ملاقات با بشار اسد حضور دارند.
وزیرخارجه در پاسخ به سؤال پیامکی انتخاب درباره صحت و سقم استعفایش، پاسخ می‌دهد: «بعد از عکس‌های ملاقات‌های امروز دیگر محمدجواد ظریف به‌عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد.» این گفته نشان می‌دهد که وزیرخارجه همانند مردم عادی از برنامه حضور رئیس‌جمهور سوریه در تهران و دیدارهایش بی‌اطلاع بوده و یا احتمالا از وی برای حضور در این دیدارها دعوت به عمل نیامده است.
چنان که بر می‌آید تأکید ظریف بر گزاره «شأن و جایگاه وزارت خارجه» است. وزیرخارجه در پیامی دیگر در واکنش به‌احتمال استعفای جمعی از دیپلمات‌ها و مدیران وزارت امور خارجه درصورت قطعی شدن استعفای او، باز هم روی «جایگاه وزارت امور خارجه» دست می‌گذارد؛ یک منبع آگاه به نقل از ظریف می‌گوید: «تأکید بنده به همه برادران و خواهران عزیز در وزارت خارجه و نمایندگی‌ها این است که با کمال صلابت وظایف خود در دفاع از کشور را دنبال کرده و از چنین اقداماتی به‌شدت پرهیز کنند.» ظریف افزود: «برای بنده خدمت در کنار شما افتخار بود و امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی‌اش در روابط خارجی باشد. از همه شما ممنونم.»
در اینجا «موازی‌کاری» نهادهایی که خارج از قاعده و قانون، وظایف و تکالیف وزارت خارجه را بر عهده گرفته‌اند و افرادی که خارج از عرف و تشریفات دیپلماتیک نقش وزیرخارجه را بازی کرده‌اند، موضوعیت پیدا می‌کند. برخی گمانه زنی‌ها از عدم هماهنگی برای حضور ظریف در دیدار رئیس جمهور با بشار اسد حکایت دارد و حتی نام محمود واعظی در این میان مطرح شد.
او با این حال در واکنش به کناره‌گیری ظریف با اشاره به سخنان حسن روحانی در بانک مرکزی در اینستاگرام خود نوشت: «سخنان امروز رئیس‌جمهور در تجلیل از وزیر امور خارجه‌‌اش، گواهی روشن بر رضایت کامل نماینده ملت ایران از مواضع و عملکرد هوشمندانه و مؤثر دکتر ظریف، پاسخ محکمی به برخی تحلیل‌های نادرست و مغرضانه است. از نظر دکتر روحانی، جمهوری اسلامی ایران تنها یک سیاست خارجی و یک وزیر امورخارجه دارد.» استعفای ظریف هنوز از سوی رئیس‌جمهور پذیرفته نشده و خبرها حاکی از آن است که تلاش‌هایی در دولت و حاکمیت برای رایزنی با ظریف برای بازگشت او به وزارت خارجه در جریان است و کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز با هشتگ «ظریف بمان» از او می‌خواهند که از تصمیم‌اش انصراف دهد.
بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه عصر دیروز در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: هرگونه تفسیر و تحلیل علل استعفای دکتر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، غیراز آنچه ایشان در صفحه اینستاگرام شخصی خود آورده‌اند نادرست و عاری از هرگونه حقیقت است و همانگونه که دفتر ریاست محترم جمهوری امروز(دیروز) اعلام داشتند این استعفا مورد پذیرش قرار نگرفته است.
بهت و شایعه در مجلس
استعفای غیرمنتظره محمدجواد ظریف از سکانداری وزارت امور خارجه، واکنش‌های متعدد و متفاوتی در میان نمایندگان مجلس داشت؛ جمعی را بهت‌زده، جمعی را نگران و عصبانی و جمعی معدود و البته مشخصی را خندان کرده بود. در میان بهت و ناراحتی طیفی از نمایندگان و خرسندی دلواپسان اما نکته‌ای مشترک وجود داشت و آن هم انتقاد نمایندگان موافق و مخالف دولت در بهارستان از افزایش موازی‌کاری‌ها و قدرت‌نمایی‌های درون دولت بود. فراکسیون امید مجلس روز گذشته با حضور مرتضی سرمدی، قائم‌مقام وزارت خارجه و حسین پناهی آذر موضوع استعفای ظریف را بررسی کرد. فاطمه سعیدی، سخنگوی فراکسیون امید در تشریح جمع‌بندی فراکسیون امید نیز اعلام کرد: این فراکسیون ضمن تقدیر از زحمات شبانه‌روزی وزیر امور خارجه و همکاران ایشان اعلام می‌دارد، سیاستگذاری دستگاه دیپلماسی کشور باید یکپارچه و با محور وزارت امور خارجه باشد. نخستین واکنش به استعفای ظریف در مجلس قریب به 40 دقیقه بعد از آغاز جلسه علنی بود؛ جلسه علنی‌ای که علی لاریجانی در صدر مجلس در پاسخ به درخواست جمعی از وکلای مردم برای غیرعلنی شدن جلسه، مقاومت کرد تا واکنش بهارستان به خداحافظی سردار دیپلماسی را به تذکرات مخالفان و موافقان او و نامه قریب به 135 نماینده به حسن روحانی برای حفظ ظریف در کابینه و مصاحبه‌ها و تحلیل‌های جسته‌وگریخته نمایندگان تقلیل دهد. علی مطهری، نایب‌رئیس مجلس از ردپای نهادهای موازی در استعفای ظریف سخن به میان آورد و گفت: بر اساس اطلاعاتی که دارم دلیل اصلی استعفای وزیر امور خارجه، دخالت نهادهای غیرمسئول در سیاست خارجه کشور است و رئیس‌جمهور از ابتدا باید اقتدار بیشتری می‌داشت و اجازه دخالت به نیروهای نظامی و غیره در سیاست خارجی را نمی‌داد.
مکث
اجرا را از وزارت خارجه گرفته‌اند
نصرت‌الله تاجیک، دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه کشورمان استعفای ظریف را ناشی از حذف یک تفکر سیاسی در اداره سیاست خارجی کشور دانست و گفت: وزارت کشور متولی سیاست داخلی است و در سیاست خارجی وزارت خارجه متولی آن است، ولی هم‌اکنون نقش وزارت خارجه در کشور حذف شده است. اگر قرار است تمام تصمیمات سیاسی در وزارت خارجه را سایر نهادها مخصوصا بخش امنیتی و نظامی کشور برعهده بگیرند، این وهن نظام است. اختیارات وزارت خارجه آنچنان کاهش یافته که هر نهاد و ارگانی در مسائل سیاست خارجی دخالت می‌کند. او گفت: دستگاه دیپلماسی را نباید تبدیل به شیر بی‌یال و دم و اشکم کرد. این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با اشاره به اینکه سیاست خارجی ما در اجرا و تصمیم‌سازی تحت‌الشعاع نیروهای موازی قرار گرفته است، تصریح کرد: طبق قانون اساسی مسئولیت سیاست خارجی با وزارت خارجه است. با اینکه عقل حکم می‌کند وزیر امور خارجه در ملاقات خارجی با رئیس‌جمهور سوریه حاضر باشد ولی به‌راحتی این نقش حذف می‌شود. این دلشکستگی‌ها در وزارت خارجه بسیار زیاد است و سالیان سال است که چنین اتفاقاتی چه در صف و چه در ستاد یعنی هم نمایندگی‌ها و هم وزارت خارجه می‌افتد. واقعیت امر این است که الآن مسئله دیگر از دور زدن وزارت خارجه عبور کرده و این روال دارد به حذف وزارت خارجه منجر می‌شود. او تصریح کرد: سیاست خارجی یک بخش حاکمیتی است و در کل کشورها حتی آنها که فدرالیته هستند، مالیات، دفاع و سیاست خارجی مقولات حاکمیتی هستند ولی این به‌معنای تقسیم کردن اختیارات وزارت خارجه نیست. این اتفاق برای وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران افتاده است. اداره کردن جزیره‌ای وزارت خارجه بسیار مشکل است. تاجیک با بیان اینکه مشکل ما بیشتر در حوزه اجرای سیاست خارجی است تا سیاستگذاری، افزود: آقای بشار اسد به ملاقات رهبر انقلاب آمده است، آیا ظریف نباید بپرسد که در حد یک مترجم نیز معتمد نظام نیست؟ همه خبرگزاری‌ها به محض بروز استعفای وزیر امور خارجه آن را مرتبط با انتشار عکس دیدار بشار اسد دانستند؛ یعنی امر بر آنان آشکار است. ملاقات آنچنان محرمانه و پیچیده تلقی شده است که حتی در دیدار بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه با آقای روحانی پرچم سوریه قرار داده نشده است. این امر از نظر پروتکلی و تشریفاتی دنیا قضاوت مناسبی درباره آن نخواهد داشت و خواهد گفت آیا برای احترام به مهمان خارجی نباید پرچم کشورش را گذاشت؟ پرچم کشور گذاشته نمی‌شود و ظریف هم نمی‌آید و در کل اتفاق خوبی برای سیاست خارجی کشور نیست.
مکث
هماهنگی‌های پیچیده و هنرمندانه
رامین مهمانپرست، سخنگوی اسبق وزارت خارجه در رابطه با جایگاه قانونی وزارت خارجه که ظریف به‌دلیل خدشه به آن استعفا داده است، گفت: می‌دانید که دستگاه سیاست خارجی مسئول تنظیم روابط خارجی با کشورهای دیگر و مجری سیاست‌های کلانی است که توسط مسئولان ارشد نظام به‌خصوص مقام معظم رهبری تدوین و تبیین می‌شود. وی در مصاحبه با خبرنگار همشهری، یادآور شد: بارها مقام معظم رهبری در ملاقات با مدیران ارشد وزارت خارجه تأکید کرده‌اند که مسائل 2کشور 2 نیمه دارد؛ نیمه بیرونی آن برعهده دستگاه سیاست خارجی و نیمه درونی برعهده بقیه دستگاه‌هاست که این دیدگاه نشان از اهمیت سیاست خارجی در کشور دارد. سفیر سابق ایران در لهستان خاطرنشان کرد: طبیعی است دستگاه دیپلماسی مسئول هماهنگی امور دیپلماتیک با سایر دستگاه‌های اقتصادی، نظامی و... است و زمانی می‌تواند در انجام وظایف خود موفق باشد که این هماهنگی به اوج خود برسد. به‌عبارتی هماهنگی، ارتباطات و همکاری تنگاتنگ می‌تواند رمز موفقیت دستگاه دیپلماسی باشد. وی ادامه داد: هر موقع جایگاه و شأن وزارت خارجه به شکل کامل رعایت شود امکان تحقق اهداف و منافع ملی کشور بیش از پیش فراهم می‌شود. مهمانپرست در پاسخ به اینکه دخالت در امور دیپلماتیک مسبوق به سابقه بوده و در دولت‌های گذشته نیز مثلا افرادی به‌عنوان نماینده ویژه منصوب می‌شدند که عملا موازی با وزارت خارجه اقداماتی را انجام می‌دادند، تصریح کرد: ما مراجع مشخصی را برای تعیین سیاست‌های عالی نظام داریم؛ ازجمله شورای‌عالی امنیت ملی که شاید مهم‌ترین مرجع برای تصمیم درباره سیاست‌های کلان نظام است که مصوبات آن به تأیید رهبری می‌رسد و مسائل سیاست خارجی بعد از تصویب شورای‌عالی امنیت ملی و تأیید رهبر معظم انقلاب برای اجرا در اختیار دستگاه سیاست خارجی گذاشته می‌شود. این هماهنگی بین سایر دستگاه‌ها با وزارت خارجه بسیار تعیین‌کننده است؛ هم می‌تواند پیچیده و هم کاری هنرمندانه باشد که در صورت هماهنگی، همکاری و تعیین وظایف هر نهاد می‌تواند به بهترین شکل خواسته‌های ما را تامین کند. وی همچنین در رابطه با ارزیابی‌اش از غیبت ظریف در دیدار اسد با مقامات ایران و استعفای وزیر خارجه، گفت: من در جریان جزئیات مسئله نیستم اما در شرایط حساسی که کشور در آن قرار دارد آرامش و ثبات در تیم مدیریتی به صلاح کشور است؛ به‌خصوص در صحنه‌های سیاست خارجی کشور که ما مذاکرات و کارهای حساسی را باید دنبال کنیم. درمجموع امیدوارم آرامش مجددا به دستگاه سیاست خارجی برگردد و آقای ظریف بتوانند وظایفی که برعهده‌شان است را به‌خوبی دنبال کنند.
استعفای آنلاین آقای دیپلمات
اشکان خسرو پور/ خبرنگار
کناره‌گیری محمدجواد ظریف با یک پست اینستاگرامی برخی را شگفت‌زده کرد. دیپلمات کارکشته ایران یکی از نخستین سیاستمداران ایرانی است که به‌صورت فعال از شبکه‌های اجتماعی برای رساندن پیام ایران به جهان استفاده کرده است. محمدجواد ظریف بعد از رسیدن به جایگاه وزارت خارجه، از شبکه‌های مجازی همچنان برای ارتباط با مخاطب‌هایش و شنیدن صدای آنها استفاده کرد اما در عین حال، از کاربردهای دیگر شبکه‌های مجازی بزرگ جهانی نیز غافل نشد. ظریف از نخستین سیاستمداران ایرانی به‌حساب می‌آید که در شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر و فیسبوک فعال شد. وی بسیاری از تازه‌ترین رخدادهای مذاکرات هسته‌ای را از طریق شبکه‌های اجتماعی عمومی کرد و از طریق همین پلتفرم‌ها بارها پاسخ مقام‌‌های حکومت‌هایی مانند امارات، رژیم صهیونیستی و عربستان را داد. او از این شبکه‌های اجتماعی، به‌خصوص توییتر پیامش را به دنیا رساند، در رسانه‌های خارجی نام ایران را مطرح کرد و در مدتی کوتاه، پاسخ دشمن را از طریق این فضا به جهان رساند. شاید کسانی که او را از نزدیک نمی‌شناختند از اعلام استعفای او با پست اینستاگرامی تعجب کردند اما برای کسانی که اعتقاد او را به برد شبکه‌های اجتماعی و ارتباط مستقیم با مخاطبان اصلی می‌دانستند این مسئله دور از ذهن نبود. دیپلماسی آنلاین ظریف چه ویژگی‌هایی دارد و چرا مهم است؟
پیام‌های مجازی ظریف، به‌خصوص در توییتر زمان مشخص و ثابتی ندارد. می‌توان گفت زمان ارسال هر توییت بیشتر به زمان کاری کشورهای دیگر در آمریکای شمالی و اروپا وابسته باشد تا ساعت کاری ایران. پوریا آسترکی، کارشناس شبکه‌های اجتماعی دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «به‌نظر می‌رسد نکته مهم برای ظریف، ساعت بهینه است نه ساعت کار رسمی؛ به همین دلیل، هر زمانی که به حضور او به‌عنوان وزیر خارجه نیاز بوده، پیامی از ظریف در زمانی کوتاه و به زبان مخاطب هدف منتشر شده است.» توییت‌های محمد جواد ظریف به زبان انگلیسی و با لحن مناسب رسانه‌های غربی است که نشان‌دهنده شناخت خوب آقای دیپلمات از این فضاست. آسترکی دراین‌باره می‌گوید: توییت‌های ظریف عمدتا به تیتر رسانه‌ها – به‌خصوص در خارج از ایران- تبدیل شده است؛ ضمن اینکه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خوب او عمدتا به زبان انگلیسی است. این نشان می‌دهد که ظریف شیوه تعامل را خوب فراگرفته است.»
انتخاب درست رسانه
«استعفای اینستاگرامی ظریف» تیتری بود که خیلی‌ها برای انتشار خبر استعفای ظریف انتخاب کردند. حتی ایان برمر، کارشناس و نویسنده سیاسی آمریکایی در توییتی به اشتباه اعلام کرد که ظریف از اینستاگرام فیلتر شده برای استعفای خود استفاده کرده است. او مدتی بعد با اعلام کاربران درباره اینکه اینستاگرام هنوز در ایران فیلتر نشده توییت خود را در این رابطه اصلاح کرد. محمدجواد ظریف از توییتر برای رساندن پیام ایران به جهان و تعامل با رسانه‌های دیگر استفاده می‌کند اما اینستاگرام عمدتا برای ارتباط با ایرانیان است. او در عین حال تلاش کرده پرمخاطب‌ترین پیام‌رسان‌ها را انتخاب کند. پوریا آسترکی می‌گوید: «طرفداران فیلترینگ می‌گویند، سیاستمداران از شبکه‌های اجتماعی داخلی استفاده کنند. این حرف کاملا اشتباه است. ظریف یا هر شخص دیگر، از سیاستمدار گرفته تا سلبریتی در جایی حرف می‌زند که سخنانش برد داشته باشد. برای کاری که ظریف انجام می‌دهد، به‌طور معمول توییتر بیشترین تأثیر را برای او داشته است. بازتاب حرف‌های او در آن شبکه‌ها نشان می‌دهد رسانه را درست انتخاب کرده است.»
برآورد یک نیاز مهم در شبکه‌های مجازی
حضور وزیر خارجه در فضای مجازی، اینطور که عباس عبدی، تحلیلگر مسائل سیاسی و اجتماعی به همشهری می‌گوید:. برای او 2حسن داشته است؛ اول اینکه مثل همه مردم، او نیز از انحصار صدا و سیما، رادیو و تلویزیون یا دیگر رسانه‌های وابسته و بسته رها شود، دوم اینکه می‌تواند از این طریق راحت‌تر با جهان ارتباط برقرار کند. عبدی دراین‌باره می‌گوید: «حسن اول یعنی رها شدن از انحصار رسانه رادیو و تلویزیون برای عموم مردم نیز مصداق دارد اما صحبت راحت با جهان امکانی است که به واسطه شبکه‌های اجتماعی برای آقای ظریف یا هر وزیر خارجه دیگری نیز فراهم شده است؛ این مسئله شاید برای ما چندان پیش نیاید اما برای او امکان این گفت‌وگو با جهان یک نیاز است.» عباس عبدی تأکید می‌کند: «از طریق فضای مجازی نه‌تنها برای ظریف بلکه برای کل سیاستمداران رسمی کشور امکان مشابهی فراهم شده است؛ آمریکایی‌ها هم از این امکانات استفاده می‌کنند چنان‌که ترامپ برای بیان دیدگا‌ه‌هایش از توییتر استفاده خوبی می‌کند. وقتی حرفی برای گفتن داری ولی راهی برای انتشارش نباشد، عذاب خواهی کشید.»
خوشحالی بات‌ها از استعفا
بلافاصله پس از داغ‌شدن هشتگ ظریف در توییتر به‌صورت سازماندهی شده استفاده از ربات‌ها برای حمله به ظریف و ابراز خوشحالی از رفتن او شکل گرفت. ظریف یکی از کسانی بود که بارها به صراحت خواستار رفع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی ازجمله توییتر شده بود. او چندی پیش در مصاحبه با سایت اطلاع‌رسانی دولت در پاسخ به سؤالی درباره رفع فیلتر توییتر گفت: احساس می‌کنم حضور گسترده‌تر کاربران واقعی ایرانی در این شبکه اجتماعی می‌تواند پادزهری باشد در برابر حضور هماهنگ شده و بعضا فیک برخی از کاربران توییتر که علیه ایران در این شبکه اجتماعی فعالیت می‌کنند.
در همینه زمینه :
