از خوردین تا شهرک غرب

پرنیان سلطانی|خبرنگار


تا به حال به دلیل نامگذاری شهرک غرب فکر کرده‌اید؟ می‌دانید چرا به شهرک مدرن و خوش‌نشین شمال غرب پایتخت، «شهرک غرب» می‌گویند؟ احتمالاً نخستین جوابی که به ذهن خیلی از ما می‌رسد این است که نام این شهرک را به دلیل قرار گرفتن در غرب تهران شهرک غرب گذاشته‌اند. اما واقعیت چیز دیگری است. داستان از این قرار است که بیش از نیم قرن پیش آمریکایی‌های مقیم تهران برای اینکه همه در یک محله زندگی کنند این شهرک را برای خودشان ساختند و به این‌ترتیب شهرکی که به سبک و سیاق معماری آمریکایی ساخته شد شهرک غرب نام گرفت. اگر می‌خواهید درباره تاریخچه این شهرک مدرن با خیابان‌های عریض و معماری متفاوتش بیشتر بدانید با ما به دهه 40 بیایید؛ به روزگاری که این محدوده از شهر، فارغ از هیاهوی انسان‌ها و خودروها و به دور از برج‌های سر به فلک کشیده، روستایی خوش آب و هوا و پر ‌دار و درخت بود. 


باور اینکه محله مرفه‌نشین شمال غرب تهران روزگاری روستایی کم‌جمعیت با زمین‌های کشاورزی و مراتع سرسبز بود کمی سخت است. اما به گواه اسناد قدیمی و برجا مانده از سال‌های دور، «خُوردین» که حالا نامش روی یکی از خیابان‌های شهرک غرب مانده است روستایی مسیحی‌نشین بوده که زمین‌های کشاورزی و مراتع سرسبز، دورتادور آن را فرا گرفته بود. گفته می‌شود این زمین‌ها تا پیش از ساخت‌وساز آمریکایی‌ها متعلق به اهالی روستای فرحزاد بوده که از آنها برای کاشت محصول و چرای دام‌هایشان استفاده می‌کردند. «عباس بهشتی فرحزادی» یکی از ساکنان بومی فرحزاد با بیان اینکه هنوز هم برخی از اهالی فرحزاد سندهای قدیمی این زمین‌ها را که مربوط به دوران صفویه و قاجاریه است در اختیار دارند می‌گوید: «سال‌های نه چندان دور بیشتر زمین‌ها و مراتع اطراف ده خوردین متعلق به فرحزادی‌ها بود و اهالی این روستا در آنها به‌صورت دیمی یا آبی کشاورزی می‌کردند و از مراتع سرسبز هم برای چرای دام‌هایشان بهره‌می‌بردند. تا اینکه به مرور این زمین‌ها فروخته شد و برای شکل‌گیری شهرکی مدرن در اختیار غربی‌ها قرار گرفت.»

 باز شدن پای آمریکایی‌ها به شهرک غرب 

روستای خوردین که به گفته زبان‌شناس‌ها به معنی «تپه و برجستگی زمین» است روستایی در نزدیکی امامزاده صالح(ع) فرحزاد و ده‌ونک بود که ساکنان آن همگی مسیحی بودند. این روستا هم به سبک و سیاق همه روستاها با کدخداگری و ریش‌سفیدی بزرگان ده اداره می‌شد. تا اینکه از ابتدای دهه‌40 رفته رفته پای آمریکایی‌ها به این محدوده از شهر باز شد. «نصرالله حدادی» نویسنده کتاب «با من به طهران بیایید» درباره تاریخچه ورود آمریکایی‌ها به ایران می‌گوید: «از شهریور سال 1320 که ایران در قالب جنگ جهانی دوم به اشغال متفقین درآمد پای آمریکایی‌ها به ایران باز شد. حضور مستشاران، متخصصان و صنعتگران آمریکایی در جای جای ایران و به‌ویژه پایتخت، رفته رفته آنها را به فکر مستقر شدن در یک محله و خلق یک‌آبادی آمریکایی انداخت.»
در میان همه محله‌های تهران و روستاها و زمین‌های اطراف پایتخت قرعه به نام محدوده شهرک غرب امروزی افتاد تا آمریکایی‌ها شهرک‌شان را در آن بنا کنند؛ شهرکی که قرار بود کاملاً با معماری آمریکایی ساخته شود تا برای غربی‌هایی که از کشورشان دور بودند حکم وطن را داشته باشد. 

 برج‌های هرمزان، نخستین برج‌های تهران 

طولی نکشید که زمین‌های محدوده شهرک غرب امروزی در اختیار آمریکایی‌ها قرار گرفت و مهندسان و معماران غربی با مصالح و الگوهای ساخت‌وساز در آمریکا، کار ساخت 4 آپارتمان بلندمرتبه را آغاز کردند. «سید حامد حسینی» شورایار محله شهرک قدس (غرب) درباره بناهای آمریکایی موجود در محله‌اش می‌گوید: «برج‌های حافظ، سعدی، خیام و نظامی در خیابان هرمزان ساختمان‌هایی هستند که آمریکایی‌ها آنها را با مصالح و معماری غربی برای خود ساختند.» ساختمان‌هایی که حدادی، پژوهشگر تهران قدیم از آنها با عنوان نخستین برج‌های مسکونی تهران نام می‌برد و می‌گوید: «تا پیش از ورود آمریکایی‌ها به ایران در سال 1320، بلندترین ساختمان ایران همان شمس‌العماره دوره ناصرالدین شاه بود. البته که رضاشاه هم چند ساختمان بزرگ ساخته بود که همه آنها کارخانه سیلو و دخانیات بودند و ارتفاعشان به 30‌متر هم نمی‌رسید. از آنجا که براساس آموزه‌های اسلامی ما اجازه نداریم خانه‌ای بسازیم که به خانه دیگری مشرف باشد تا زمان روی کارآمدن پهلوی دوم همه خانه‌های کشور نهایتاً 2 تا 3 طبقه بود. ضمن اینکه ایرانی‌ها با این اعتقاد که نباید بوی خوب و بد به مشام اهل خانه برسد آشپزخانه و دستشویی را بیرون خانه می‌ساختند. اما با آمدن متفقین به ایران، معماری ما هم تغییر کرد و شکل غربی به خود گرفت. در ساخت‌وساز، آهن جای آجر را گرفت، آشپزخانه و دستشویی به داخل خانه‌ها راه یافتند و از همه مهم‌تر برج‌های مسکونی جایگزین خانه‌های 2، 3طبقه شدند.»

 «رضا پهلوی» در مدرسه آمریکایی‌ها 

برج‌های هرمزان که ساخته شد آمریکایی‌ها به این نتیجه رسیدند که برای‌ آبادانی شهرک مخصوص به خودشان نیاز به ورزشگاه، مدرسه و امکانات فرهنگی دارند. به همین دلیل با ساخت بزرگراه شاهنشاهی (چمران) سعی کردند همه امکانات مورد نیازشان را به شمال غرب پایتخت بیاورند. اما عمر حکومت پهلوی فقط به آنها اجازه ساخت یک مدرسه را داد؛ مدرسه‌ای که هنوز هم بین اهالی شهرک غرب به مدرسه آمریکایی‌ها معروف است. این‌طور که قدیمی‌های محله می‌گویند این مدرسه آنقدر بزرگ و درندشت بود که از پاساژ ایران‌زمین فعلی آغاز می‌شد و تا ابتدای میدان صنعت ادامه داشت. «مصطفی اسدی» یکی از قدیمی‌های محله شهرک قدس که در همین محله به دنیا آمده است به نقل از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایش می‌گوید: «مدرسه آمریکایی‌ها زمین تنیس، فوتبال، بسکتبال و... داشت. هر کلاسش هم جداگانه یک حیاط بزرگ، یک اتاقک انباری و 2 رختکن مجزا برای دخترها و پسرها داشت. این مدرسه به قدری بزرگ بود که بعد از انقلاب اسلامی به 2 مدرسه و مراکز تجاری، ورزشی و فرهنگی تبدیل شد اما با این حال باز هم فضاهای بدون استفاده زیادی از آن باقی ماند.» اکنون مدرسه پسرانه «سروش آزادی» تنها یادگار مدرسه آمریکایی‌ها در خیابان ایران‌زمین است که هنوز هم معماری 50 سال پیش را حفظ کرده است. 


هاروارد در تهران
اگرچه آمریکایی‌ها فرصت کافی برای رسیدن به رؤیای شهرک غرب‌شان را نداشتند و با پیروزی انقلاب اسلامی مجبور به ترک ایران شدند اما آنها در ابتدای دهه 50 و بعد از ساخت مدرسه آمریکایی‌ها موفق شدند برای خود یک دانشگاه آمریکایی هم بسازند. در محل دانشگاه «امام صادق(ع)» فعلی در بلوار مدیریت، پیش از انقلاب اسلامی دانشگاهی وجود داشت که شعبه‌ای از دانشگاه هاروارد آمریکا بود. این دانشگاه با نام «مرکز مطالعات مدیریت هاروارد» سال 1351 با درآمدهای شرکت نفت و به دست محمدرضا پهلوی افتتاح شد تا افراد با گذراندن دوره‌های یک تا 2 ساله مدیران موفقی شوند. مدیریت این دانشگاه برعهده «غلامرضا پهلوی» بود و افرادی از جمله «منوچهر اقبال» و «حبیب‌الله لاجوردی» از چهره‌های نزدیک به دربار نیز عضو هیئت امنای این مرکز دانشگاهی بودند. اگرچه شعبه دانشگاه هاروارد فقط 6 سال در ایران فعالیت داشت اما نام پل مدیریت که امروز بر پل بزرگراه شهید چمران باقی مانده یادگار همان روزهایی است که در این دانشگاه مدیریت تدریس می‌شد.