اسناد تازه از تاریخ تجارت در اصفهان

‌عاطفه علیان|   اصفهان- خبرنگار:

 رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اصفهان از کشف هزاران سند مربوط به دوره ناصرالدین شاه در انگورستان ملک‌التجار اصفهان خبر می‌دهد. حداقل در چند دهه اخیر تنها در مورد پیدا شدن اشیای تاریخی است که مسئولان استانی و شهری اظهار نظر کرده‌اند و آن را باارزش می‌دانند، ولی این بار کشف حجم زیادی از اسناد تاریخی که می‌تواند بخش‌های تاریک فرهنگ و تاریخ این شهر و حتی کشور را روشن کند، اتفاق بسیار مهم و قابل توجهی است.


 اسناد چند هزارساله در انبار کاغذ باطله

رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان درباره چگونگی کشف هزاران سند مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار در انگورستان ملک‌التجار اصفهان در گفت وگو با همشهری می‌افزاید: چند سال پیش، دانشجوهایم را به انگورستان ملک‌التجار بردم و در آنجا برایشان کلاس برگزار کردم. در حین بازدید از آنجا متوجه شدم که یکی از درهای زیرزمین بسته است و وقتی از نگهبان پرسیدم که این در چرا بسته است، گفت اینجا انباری متروکه‌ای است که محل نگهداری کاغذهای قدیمی است. من حساس شدم که این کاغذها چیست و از زیر در که نگاه کردم، متوجه شدم مجموعه نامه‌هایی است که همین طور روی هم ریخته و بخشی از سقف روی آن خراب شده است.

«مسعود کثیری» ادامه می‌دهد: می‌دانستم این اسناد باارزش است، ولی آن زمان شرایطش را نداشتم که آنها را احیا کنم و علی‌رغم این‌که با کمک دانشجوهایم تلاش‌هایی هم انجام دادیم، مسئولان وقت همکاری لازم را با ما نداشتند تا این‌که مدیر بخش اسناد، مدارک و کتابخانه ملی مرکزی شدم.

اولین کاری که انجام دادم این بود که بروم سراغ اسناد انگورستان ملک‌التجار و با اعضای هیات امنا و بقیه دست‌اندرکاران آنجا چند جلسه‌ای نشست داشتیم و گفت‌و‌گو کردیم و اهمیت اسناد را برایشان متذکر شدم. این‌ را هم که چه فوایدی دارد و خدمات مرکز اسناد را گوشزد کردم. وی با اشاره به همکاری اعضای هیات امنای انگورستان ملک‌التجار می‌افزاید: اعضای هیات امنا از مرکز اسناد بازدید کردند و در نهایت، این اعتمادسازی برقرار شد. با حسن نظری که داشتند به ما اعتماد کردند و اجازه دادند سراغ این اسناد برویم و زمانی که درِ انباریِ بسته را باز کردیم، با انبوهی از اسناد مواجه شدیم که از دوران ناصرالدین شاه قاجار تا اوایل پهلوی اول را شامل می‌شد. بخشی از آن به علت خراب شدن سقف و نم کشیدن زیرزمین نابود شده بود، ولی به محض آن‌که موفق شدیم به اسناد دسترسی داشته باشیم ماموریت ویژه تعیین کردیم و اکنون در تلاش شبانه‌روزی هستیم تا هفته آینده تمامی این اسناد را استخراج کنیم و برای مرمت و آفت‌زدایی اقدام کنیم. سپس همه اسناد را اسکن می‌کنیم و فایل دیجیتال آن را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهیم.


اسنادی برای تاریخ اقتصادی اصفهان

رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان درباره موضوع اسناد کشف‌شده توضیح می‌دهد: این اسناد چندین موضوع را دربرمی‌گیرد؛ بخش انبوهی از این اسناد معاملاتی است که ملک‌التجار با سرزمین‌ها و تجار مختلف چه داخل و چه خارج از کشور داشته است.

 این اسناد و مدارک نشان می‌دهد که حجم مبادلات تجاری بین یک تاجر اصفهانی با روسیه و بمبئی در هند چه میزان بوده، چه کالاهایی وارد اصفهان می‌شده و چه کالاهایی صادر می‌شده است، مال‌التجاره‌ها چه قیمتی داشتند، چقدر عوارض گمرکی دریافت می‌شده و دولت چه مقدار مالیات دریافت می‌کرده است. 

کثیری ادامه می‌دهد: با مطالعه اسناد کشف‌شده می‌توان به اطلاعات بسیار خوبی درباره تاریخ اقتصادی و اجتماعی دوره ناصرالدین شاه قاجار تا پهلوی اول رسید. بخشی از این نامه‌ها اخوانیات است، یعنی نامه‌هایی که ملک‌التجار به دوستان و همکاران و رفقای سابق نوشته و برخی دیگر قبوضی است که در برابر برخی از مبادلات و مراودات تجاری و کمک‌ها صادر شده است. 

برای مثال، قبضی وجود دارد که نشان می‌دهد ملک‌التجار به قحطی‌زدگان روسیه 50 تومان کمک کرده است. به هر روی، اسناد بسیار متنوعی است، اما عموما اسناد مالی است و می‌تواند تاریخ تجارت را در اصفهان برای ما روشن کند. یک سر آن اصفهان است و سر دیگرش جاهای دیگر شامل روسیه، اروپا، بمبئی و کمپانی هند شرقی و ارتباط و مراوادت ملک‌التجار را با تجار داخلی دربردارد که هر کدام مال‌التجاره‌ای می‌آوردند و می‌خریدند.


اسناد تاریخی؛ سندی بر هویت یک ملت

رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان تاکید می‌کند: اسناد و مدارک و شواهدی که از گذشته به دست ما رسیده زبان گویای بخشی از فرهنگ ماست. این اسناد تنها کنجکاوی‌های امروز ما را در مورد گذشته رفع نمی‌کند، بلکه می‌تواند پایه و اساسی شود برای نگریستن به افق‌های آینده. این در واقع همان حوزه کاری است که امروزه دنیا به اهمیت آن واقف است.

 یعنی مطالعات گذشته‌نگر مبنای مطالعات آینده‌نگر است و ابزار ما برای مطالعه گذشته همین اسناد و مدارک و شواهد هستند. 

کثیری تصریح می‌کند: در حوزه تاریخ، جامعه‌شناسی، اقلیم و ‌زیست‌محیطی، انسان‌شناسی و اقتصاد بر اساس مطالعات گذشته می‌توانیم برنامه‌‌ریزی داشته باشیم تا در برابر کنش‌های موجود، منطقی و سنجیده‌ واکنش نشان دهیم. وی می‌افزاید: در ایران از علم «فیوچر هیستوری» (تاریخ آینده) که دنیا به اهمیت آن واقف است، کم‌اطلاع هستیم و دلیل مهم آن این است که درِ مراکز آرشیوی و اسناد به روی پژوهشگران کمتر باز می‌شود و به همین دلیل، با پدیده حبس اطلاعات مواجهیم. از سال 1375 که مرکز اسناد ملی کشور ایجاد شده تا امروز، کمتر به اهمیت اسناد و کاربرد آنها برای نسل ما و آیندگان توجه شده است.


برای حفظ اسناد تلاش می کنیم

معاون میراث فرهنگی ادارۀ ‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان درباره کشف اسناد تاریخی در انگورستان ملک می گوید: در زمینه این اسناد اطلاعی ندارم ولی اگر اسنادی کشف شده باشد، قطعا در حفظ و نگهداری آن تلاش می کنیم.ناصر طاهری می افزاید: انگورستان ملک، یک عمارت تاریخی در اصفهان است که ثبت آن به عنوان اثر تاریخی به سال های خیلی قبل باز می گردد. اینکه اسناد تاریخی سال ها در این خانه باقی مانده و تازه کشف شده نیاز به بررسی دارد و باید دلیل این اتفاق روشن شود.وی می افزاید: انگورستان ملک موقوفه است و همین موضوع باعث متعدد بودن متولیان آن می شود. با این حال کشف اسناد تاریخی در این عمارت، باید پیگیری و اطلاع رسانی شود.


کشفی با ارزش از اسناد تاریخی

مهرداد اخوت، اصفهان شناس و کارشناس تاریخی می گوید: قطعا اسناد پیدا شده در این عمارت می تواند ارزش تاریخی زیادی داشته باشد، چون در زمان ناصرالدین شاه قاجار این باغ در اختیار مسئول امورمالی حکومت اصفهان بوده است. اگر این اسناد به واقع متعلق به همین مسئول باشد، این کشف، یکی از با ارزش ترین کشف اسناد در دهه های اخیر است. وی می افزاید: انگورستان ملک التجار یک باغ انگور متعلق به زمان نادرشاه افشار است که عده ای به اشتباه آن را مربوط به دوره قاجار می خوانند. این باغ متعلق به حاج ملک بوده که در زمان نادرشاه از بحرین به اصفهان مهاجرت کرده‌ است. اخوت می افزاید: حاج ملک تاجر ثروتمندی بوده که برای اولین بار وقف را در ایران مرسوم کرده و بسیاری از اموال خود را وقف کرده است. 

 بعد از او فرزندش حاج محمدابراهیم خان معروف به ملک التجار بنای انگورستان را راه اندازی کرد و سپس در اختیار مسئول امور مالی حکومت اصفهان قرار گرفت. این اصفهان شناس می افزاید: اگر اسناد کشف شده واقعا متعلق به مسئول امور مالی حکومت اصفهان باشد، در فرهنگ عامه یا فولکلور این شهر به شدت اثر دارد.