کشف تازه تاریخی در اصفهان

عاطفه علیان/ اصفهان - خبرنگار
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اصفهان در گفت‌وگو با همشهری از کشف هزاران سند مربوط به دوره ناصرالدین شاه در انگورستان ملک‌التجار اصفهان خبر داد؛ کشفی که می‌تواند بخش‌های تاریک فرهنگ و تاریخ این شهر و حتی کشور را روشن کند.


استخراج اسناد قدیمی
رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان درباره چگونگی کشف هزاران سند مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار در انگورستان ملک‌التجار اصفهان به همشهری می‌گوید: چند سال پیش، دانشجوهایم را به انگورستان ملک‌التجار بردم و در آنجا برایشان کلاس برگزار کردم. در حین بازدید متوجه شدم که یکی از درهای زیرزمین بسته است و وقتی از نگهبان پرسیدم که در چرا بسته است، گفت اینجا انباری متروکه‌ و محل نگهداری کاغذهای باطله است. از زیر در که نگاه کردم، متوجه شدم مجموعه نامه‌هایی همین طور روی هم ریخته و بخشی از سقف روی آن خراب شده است. مسعود کثیری می‌افزاید: می‌دانستم این اسناد باارزش است، اما آن زمان شرایطش را نداشتم که آنها را احیا کنم و با وجود این‌که با کمک دانشجوهایم تلاش‌هایی انجام دادیم، مسئولان وقت همکاری لازم را با ما نداشتند. زمانی که مدیر بخش اسناد، مدارک و کتابخانه ملی مرکزی شدم، اولین کاری که انجام دادم این بود که سراغ اسناد انگورستان ملک‌التجار بروم و با اعضای هیات امنا و بقیه دست‌اندرکاران آنجا گفت‌و‌گو کردم و اهمیت اسناد را برایشان متذکر شدم.


بلاتکلیفی 15 پاکت از اسناد



 متولی موقوفات، «ملک التجار» و «حاج آقا نورالله نجفی» از تلاش بی‌وقفه‌اش برای حفظ این اموال تاریخی می‌گوید. حمید نجفی که معتقد است هزینه‌های زیادی را برای نگهداری از عمارتپ پرداخت می‌کند، می‌گوید: کاغذهایی که هم‌اکنون به عنوان اسناد ارائه شده است، در زمان متولی قبلی که به رحمت خدا رفته است،  به صورت کاغذ باطله در اتاقی نگهداری می‌شد.  او توضیح می‌دهد: در حال حاضر با درخواستی که از مرکز اسناد داشته‌ایم، این اسناد قرار است با کمک مرکز تجمیع، گندزدایی و میکروب‌زدایی شود و بعد از بررسی بخشی از آن در محل انگورستان و بخشی در مرکز اسناد کشور نگهداری شود. نجفی با بیان اینکه انگورستان ملک تنها موقوفه‌ای است که سازمان و سیستم اداری دارد و همه چیز در آن مشخص است، ادامه می‌دهد: متاسفانه 15 پاکت بزرگ از مدارک و اسناد موجود در عمارت هم پیش از این توسط اوقاف و امور خیریه اصفهان از عمارت خارج شده است و هنوز نتوانستیم کپی برابر اصل این مدارک و یا اصل مدارک را باز پس بگیریم. نجفی تاکید می‌کند: اسناد داخل عمارت متعلق به ملک‌التجار است که یکی از تجار تراز اول کشور بوده و حتی با شاه زمان خود مبادله‌های مالی داشته و 5‌بازارچه اصلی این شهر جزو اموال او بوده است. وی با اشاره به همکاری اعضای هیات امنای انگورستان ملک‌التجار توضیح می‌دهد: اعضای هیات امنا از مرکز اسناد بازدید کردند و در نهایت، این اعتمادسازی برقرار شد. اجازه دادند سراغ این اسناد برویم و زمانی که در انبار بسته را باز کردیم با انبوهی از اسناد مواجه شدیم که از دوران ناصرالدین شاه قاجار تا اوایل پهلوی اول را شامل می‌شد. بخشی از آن به علت خراب شدن سقف و نم کشیدن زیرزمین نابود شده بود. به محض آن‌که موفق شدیم به اسناد دسترسی پیدا کنیم، ماموریت ویژه تعیین کردیم و اکنون در تلاش شبانه‌روزی هستیم تا هفته آینده تمامی این اسناد را استخراج و برای مرمت و آفت‌زدایی اقدام کنیم. سپس همه اسناد را اسکن می‌کنیم و فایل دیجیتال آن را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهیم.  


 بی‌اطلاعی میراث فرهنگی



معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری استان درباره کشف اسناد تاریخی در انگورستان ملک می‌گوید: در زمینه این اسناد اطلاعی ندارم، اما اگر اسنادی کشف شده باشد، قطعا در حفظ و نگهداری آن تلاش می‌کنیم. ناصر طاهری با بیان این‌که انگورستان ملک یک عمارت تاریخی در اصفهان است که ثبت آن به عنوان اثر تاریخی به سال‌های خیلی قبل باز می‌گردد، می‌افزاید: اسناد تاریخی سال‌ها در این خانه باقی مانده و تازه کشف شده و نیاز به بررسی دارد. انگورستان ملک موقوفه است و همین موضوع باعث متعدد بودن متولیان آن می‌شود. باید دلیل این اتفاق روشن و کشف اسناد تاریخی در این عمارت، پیگیری و اطلاع‌رسانی شود.

   تاریخ اقتصادی اصفهان
مهرداد اخوت، اصفهان‌شناس، می‌گوید: اسناد پیدا شده در این عمارت می‌تواند ارزش تاریخی زیادی داشته باشد، چون در زمان ناصرالدین شاه قاجار این باغ در اختیار مسئول امور مالی حکومت اصفهان بوده است. اگر این اسناد به واقع متعلق به همین مسئول باشد، این کشف، با ارزش‌ترین کشف اسناد در دهه‌های اخیر است.

وی می‌افزاید: این باغ متعلق به حاج ملک بوده که در زمان نادر شاه از بحرین به اصفهان مهاجرت کرده است. حاج ملک تاجر ثروتمندی بوده که برای اولین بار وقف را در ایران مرسوم کرده و بسیاری از اموال خود را وقف کرده است.

 بعد از او فرزندش حاج محمدابراهیم خان معروف به ملک التجار بنای انگورستان را ایجاد کرد و سپس در اختیار مسئول امور مالی حکومت اصفهان قرار گرفت.

رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان هم درباره موضوع اسناد کشف‌شده توضیح می‌دهد و می‌گوید: بخش انبوهی از این اسناد معاملاتی است که ملک‌التجار با سرزمین‌ها و تجار مختلف، چه داخل و چه خارج از کشور، داشته است. این اسناد و مدارک نشان می‌دهد حجم مبادلات تجاری بین یک تاجر اصفهانی با روسیه و بمبئی در هند چه میزان بوده، چه کالاهایی وارد اصفهان می‌شده و چه کالاهایی صادر می‌شده است، مال‌التجاره‌ها چه قیمتی داشتند، چقدر عوارض گمرکی دریافت می‌شده و دولت چه مقدار مالیات دریافت می‌کرده است.

مسعود کثیری با بیان این‌که با مطالعه اسناد کشف‌شده می‌توان به اطلاعات بسیار خوبی درباره تاریخ اقتصادی و اجتماعی دوره ناصرالدین شاه قاجار تا پهلوی اول رسید، می‌افزاید: بخشی از این نامه‌ها اخوانیات است، یعنی نامه‌هایی که ملک‌التجار به دوستان و همکاران و رفقای سابق نوشته و برخی دیگر قبوضی است که در برابر برخی از مبادلات و مراودات تجاری و کمک‌ها صادر شده است. برای مثال، قبضی وجود دارد که نشان می‌دهد ملک‌التجار به قحطی‌زدگان روسیه 50تومان کمک کرده است.