نگاه
چیدمان چهره‌ها در سینمای مستند
نگاهی به مجموعه مستندهای چهره‌های ایرانی که به تازگی اکران آن در گروه هنر و تجربه آغاز شده است
مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار
سینمای مستند ایران در سال‌های اخیر به جست‌و‌جو درباره شخصیت‌های معاصر پرداخته است. به جز مستندپرتره‌هایی که درباره شخصیت‌های سیاسی در یک سال گذشته از سپهبد حاجعلی رزم‌آرا و امیرعباس هویدا تا بانو قدس ایران و آیت‌الله منتظری ساخته و اکران شده است شخصیت‌های تأثیرگذار ادبیات و هنر ایران نیز سوژه ساخت مستندهای بسیاری شده‌اند.این روزها شماری از این مستندها با عنوان چهره‌های ایرانی در گروه هنر و تجربه به نمایش درآمده است. نگاهی اجمالی به مستندهای چهره‌های ایرانی انداخته‌ایم با این وعده که به‌زودی مفصلاً به بعضی از این مستندها خواهیم پرداخت.
تاریخ نشر به روایت ناشران
نمی‌توان تاریخ کتاب و نشر امروز ایران را بدون بررسی جایگاه عبدالرحیم جعفری و همایون صنعتی‌زاده نوشت. اولی امیرکبیر بزرگ‌ترین انتشاراتی ایران را بنیان گذاشت و دومی نمایندگی یکی از بزرگ‌ترین بنگاه‌های ترجمه و نشر کتاب یعنی فرانکلین را به‌عهده گرفت و منشأ تألیف و ترجمه کتاب‌های بسیاری شد. عبدالرحیم جعفری در سال‌های پس از انقلاب «در جست‌و‌جوی صبح» را نوشت که نه‌تنها زندگی‌نامه کودکی است که از کارگری مدیر بزرگ‌ترین انتشاراتی ایران می‌شود بلکه بخش مهمی از تاریخ نشر معاصر را روایت می‌کند. همایون صنعتی‌زاده در سال‌های پس از فرانکلین منشأ اتفاقات بسیاری شد. «در جست‌و‌جوی صبح» را مهرداد شیخان ساخته است و مستند «همایون» را نیز پیروز کلانتری مستندساز پیشکسوت کارگردانی کرده است. پیش‌تر مجتبی میرطهماسب مستندپرتره «بانوی گل سرخ» را درباره زندگی همایون و شهین صنعتی‌زاده ساخته بود.
از یتیمخانه تا مدرسه صنایع مستظرفه
«او مثل هیچ‌کس نیست» مستند دیگری درباره یکی از فرزندان خانواده صعنتی است. علی‌اکبر صنعتی کودک یتیمی بود که در یتیمخانه صعنتی کرمان بزرگ شد و بعدها به مدرسه صنایع مستظرفه تهران رسید و یکی از بزرگ‌ترین نقاشان و مجسمه‌سازان معاصر شد. موزه صنعتی در کرمان و موزه صنعتی در میدان توپخانه تهران که به تازگی پس از چند سال بازگشایی شده است نمایشگاه نقاشی‌ها و مجسمه‌های علی‌اکبر صنعتی است. سیدهادی موسوی در «او مثل هیچ‌کس نیست» به زندگی علی‌اکبر صنعتی پرداخته است.
سقاخانه به روایت آقای مجسمه‌ساز
یکی از مهم‌ترین گرایش‌های هنر مدرن ایران گرایشی است که از آن با عنوان سقاخانه یاد می‌شود. گرایشی که نقاشان مدرن ایرانی با الهام از سنت ایرانی ساختند و در دهه‌های 30 ، 40 و 50 به خلق آثاری پرداختند که از آثار ماندگار هنر مدرن ایران است. حسین زنده‌رودی، فرامرز پیلارام، رضا مافی، منصور قندریز و پرویز تناولی از ستارگان گرایش سقاخانه محسوب می‌شوند. امیر حسین بهبهانی در مستند «سقاخانه به روایت پرویز تناولی» چنان‌که از عنوانش پیداست مکتب سقاخانه را از زبان پرویز تناولی روایت می‌کند.
ما گل‌های خندانیم
«نغمه‌سرای کودکان» به زندگی عباس یمینی‌شریف می‌پردازد؛ شاعری که بسیاری از فارسی‌زبانان کودکی را با شعرهای او گذراندند. شعرهایی مثل «ما گل‌های خندانیم» و «من یار مهربانم» در حافظه چند نسل از فرزندان ایران جاودانه شده است. هومن ظریف در این مستند که هومن یمینی‌شریف تهیه‌کنندگی آن را عهده‌دار بوده است به زندگی یکی از پیشتازان شعر کودک ایران پرداخته است.
حمید نفیسی در گام مینور
شاید گمنام‌ترین شخصیت در میان مستندها حمید نفیسی باشد. پژوهشگر سینمای ایران و استاد دانشگاه نورث وسترن که سال‌هاست دور از وطن درباره سینمای ایران می‌نویسد و مجموعه «تاریخ اجتماعی سینمای ایران» او یکی از معدود آثار بین‌المللی برای شناخت سینمای ایران است. «زنبورک در گام مینور» ساخته مریم سپهری درباره زندگی حمید نفیسی است.
گلدونه، مش رحیم، صغرا و اسماعیل خلج
همایون امامی مستندسازی است که سال‌ها به تدریس مستند در دانشگاه‌های ایران پرداخته و بسیاری از فارغ‌التحصیلان مستند کلاس‌های او را گذرانده‌اند. امامی در مستند تازه‌اش به یکی از هنرمندان هم‌نسلش پرداخته است؛ اسماعیل خلج نمایشنامه‌نویس صاحب‌سبک و پیشکسوت از ستاره‌های نمایشنامه‌نویسی ایران در سال‌های 40 و 50 بوده است. مستند «گلدونه، مش رحیم، صغرا و دیگران» زندگی و آثار اسماعیل خلج را روایت می‌کند.
سلطان بی‌تاج و تخت
«سلطان بی‌تاج و تخت بخارا» به زندگی علی دهباشی می‌پردازد. کسی که نامش با مجله بخارا پیوند خورده است و فعالیت‌های فرهنگی و جشن نامه‌هایی که در طول این سال‌ها به همت او منتشر شده است. مسعود جعفری‌منجیلی کارگردان این مستند است.
بار دیگر توران میرهادی
یکی‌دوماه بیشتر از موج اکران اینترنتی مستند توران خانم ساخته مجتبی میرطهماسب و رخشان بنی‌اعتماد نمی‌گذرد. حالا فیلم دیگری با عنوان «یکی بود، یکی نبود» به پرده سینما آمده است که باز هم به زندگی توران میرهادی یکی از بنیانگذاران نهادهای کودکی در ایران و اصلی‌ترین شخصیت «شورای کتاب کودک» و «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» می‌پردازد. غلامرضا کتال کارگردان مستند «یکی بود، یکی نبود» است.
