کرمانشاه
تنبور در گهواره
گفت‌وگوی همشهری با عزت‌الله فرمانی درباره تنبور و کارگاه تنبورسازی را بخوانید
ناهید زندی صادق/خبرنگار
شهر گهواره در شهرستان دالاهو و استان کرمانشاه مهد تنبور و دارای شهرتی جهانی است. تنبورهایی که مهر گهواره دارند، اغلب با قیمت‌های میلیونی به فروش می‌رسند و در خارج از ایران مخصوصادر کشورهایی که مردم کردزبان دارند، بسیار پرطرفدارند. در این شهر کوچک کارگاه‌های سازسازی کم نیست، اما شاید معروف‌ترین سازنده تنبور اسدالله فرمانی باشد که با برادران و فرزندانش در گوشه‌ای از حیاط خانه کارگاه کوچکی برپا کرده است و به حرفه آبا و اجدادی خود اشتغال دارد.
پیشینه ساز تنبور به پیش از اسلام برمی‌گردد و شاید یکی از نخستین تصاویری که از این ساز وجود دارد از شهر شوش به دست آمده باشد، اما در خاندان فرمانی، از 8 نسل گذشته و از دوره قاجار تا امروز، این ساز جایگاه ویژه‌ای یافته و تقریبا همه مردان خانواده در نواختن تنبور و ساخت آن سرآمدند. بسیاری از استادان هنر تنبورسازی از شاگردان استاد چنگیز، پدربزرگ استاد اسدالله بوده‌اند و همه به نیکی از او یاد می‌کنند. گفت‌وگوی ما را با عزت‌الله فرمانی، یکی از برادران استاد اسدالله، درباره این کار و کارگاه خانوادگی بخوانید.
اولین تنبوری که در این خاندان ساخته شد مربوط به چه دوره‌ای است؟
نخستین تنبور را تقریبا 8 نسل پیش (حدود 400 یا 500 سال قبل) در خانواده ما ساخته‌اند، اما آن تنبور موجود نیست. قدیمی‌ترین تنبور بازمانده از نیاکان ما متعلق به استاد حسین گهواره فرمانی است که با مهر گهواره ساخته شده. تنبور استاد چنگیز فرمانی (پدربزرگ خانواده) هم موجود است. پدرم استاد شمس‌الله هم به همین هنر اشتغال داشت و تقریبا همه پسرانش امروز به تنبورسازی مشغولند.
این کارگاه میراثی را امروز چه کسی اداره می‌کند؟
برادر بزرگ‌تر ما استاد اسدالله فرمانی که تنبورها با مهر ایشان تولید می‌شود. استاد یدالله (برادر بزرگ)، فردین (برادر کوچک‌تر) و بابک فرمانی (پسر استاد اسدالله) و من (عزت‌الله) در کنار ایشان کار می‌کنیم. هر کدام از ما بخشی از کار را به عهده می‌گیریم و کار 10 روزه یک نفر را در 2 یا 3 روز به سرانجام می‌رسانیم.
از سازهای استاد حسین، چند تنبور باقی مانده است؟ آیا به جز‌سازی که در خانواده خودتان وجود دارد در دست مردم هم از آن ساز هست؟
2 تنبور باقی مانده که یکی از آنها در زیارتگاه «توت‌شامی» در نزدیکی گهواره نگهداری می‌شود. این 2 ساز قیمت ندارند. استاد چنگیز هم شاید حدود 40 تنبور ساخته که اگر پیدا شود تا 20 میلیون تومان خرید و فروش می‌شوند. چند تنبور از کارهای استاد چنگیز هم در خارج از ایران است.
تنبورهایی که در این کارگاه تولید می‌شود، همه مهر استاد اسدالله را دارند؟
بله. تمام تنبورهای معروف به گهواره مهر ایشان را دارد، زیرا خودشان بر کار همه ما نظارت می‌کنند و در نهایت اگر‌سازی را تایید کنند، مهر می‌کنند.
چند شیوه ساخت تنبور وجود دارد و شما بیشتر از کدام شیوه استفاده می‌کنید؟
2 شیوه وجود دارد. یکی از انواع تنبور، کاسه‌ای است که کاسه و صفحه آن از درخت توت ساخته می‌شود و دسته ساز را از درخت گردو می‌سازیم. از نظر مهر هم تنبور یک مهر، 2 مهر و 3 مهر وجود دارد. این ساز با توجه به اندازه طبقه‌بندی می‌شود، تنبورهای کوچک یک مهر، کاسه‌های متوسط 2 مهر و تنبورهای بزرگ 3 مهر هستند. ساز 3 مهر عالی‌ترین نوع تنبور و جنس چوب، کیفیت و صدا و اندازه آن در حد ایده‌آل است. نوع دیگر تنبور که بیشتر در اطراف صحنه ساخته می‌شود، ترکه‌ای است. صدای آن نسبت به کاسه‌ای کمتر است و قدمت زیادی هم ندارد و در 100 سال اخیر رواج یافته است. ساز ترکه‌ای به دلیل شیوه ساده‌تر ساخت برای آموزش نوآموزان کاربرد بیشتری دارد، اما برای مقام‌نوازی بیشتر از تنبور کاسه‌ای استفاده می‌کنند.
سازهای شما درجه‌بندی دارند؟
بله. از نظر کیفیت صدا و سوز ساز، شاید از40-30 سازی که در این کارگاه ساخته می‌شود، 3 یا 4 ساز عالی باشد و هیچ ایرادی نداشته باشد. بقیه در حد خوب و متوسط هستند. استاد اسدالله سازهایی را که ایراد دارد، اصلا مهر نمی‌کند.
چوب‌هایی را که برای ساخت ساز استفاده می‌شود، از کجا تهیه می‌کنید؟
بیشتر چوب‌ها را از تویسرکان، پاوه و اطراف کرج می‌خریم. قیمت چوب بسیار گران است و از یک تن چوب شاید بتوان 15 تا 20 کاسه تنبور ساخت. یعنی هر کاسه تقریبا 300 هزار تومان چوب نیاز دارد. چوب دسته هم باید جدا خریداری شود. برای ساخت یک تنبور درجه یک و عالی شاید 10 روز کار نیاز است. یعنی اگر یکی از ما بخواهیم تنها روی یک تنبور کار کنیم 10 روز باید زمان بگذاریم. چند روزی هم باید کاسه ساز آویزان شود تا کاملا خشک شود.
آیا پدر و برادر شما شاگردی هم تربیت کرده‌اند یا آموزش فقط در خانواده خودتان بوده است؟
شاگردان بسیاری در مکتب ساز استاد اسدالله آموزش دیده‌اند و امروزه به ساخت ساز اشتغال دارند. استاد قادر گوره‌جویی، یارمراد و طاهر یارویسی در این کارگاه شاگردی استاد چنگیز را کرده‌اند. استاد اسدالله هم شاگردانی تربیت کرده است.
از مشکلات کارتان بگویید؟ در این اوضاع و احوال اقتصادی آیا با ساخت ساز می‌توان امرار معاش کرد؟
مشکلات کار زیاد است، اما از آنجا که این کار بیشتر از این‌که شغل باشد برای ما عشق است، ادامه داده‌ایم و تا زنده‌ایم هم تلاش می‌کنیم چراغ این هنر در گهواره خاموش نشود. اما شاید نسل جوان علاقه‌ای به این هنر نداشته باشند، چون به اندازه کاری که می‌کنند درآمد و سود نخواهند داشت و به اصطلاح دخل و خرج با هم نمی‌خواند.
در گهواره به همین نسبت که کارگاه سازسازی وجود دارد، تنبورنواز هم وجود دارد؟
بله. این شهر نوازنده‌های بسیاری دارد. شاید در هر خانه یکی دو نفر به نوازندگی تنبور تسلط داشته باشند. در خانواده ما هم علاوه بر ساخت تنبور نواختن ارثی بوده و برادر کوچک‌ترمان، فردین، نوازنده بسیار توانایی است. او از شاگردان علی‌اکبر مرادی است و به تازگی هم یک آلبوم از کارهایش منتشر شده.
در همینه زمینه :
