بدون قضاوت،بدون انگ

شاهین امین

مجید هم رفت، شاهرخ و خانواده‌اش هم اقامت کانادا گرفتند، مهیار و همسرش به سوئد مهاجرت کردند، مرتضی در مالزی است، مسعود در هند درس می‌خواند، فلانی ساکن بلژیک شد، آن یکی تلاش می‌کند به هلند برود و... . احتمالا همه ما اینگونه جملات را درباره مهاجرت یا اقدام به آن درباره آشنایان و بستگان خود شنیده‌ایم.

تب مهاجرت و درخواست آن سال‌هاست که به اشکال مختلف در جامعه ایرانی گسترش پیدا کرده است؛ درخواستی که دلایل گوناگونی (شاید به تعداد مهاجران) داشته باشد؛ از دلایل واقعی و متقن تا استدلال‌های واهی و مهمل. اما در هر شکل پدیده مهاجرت سالیان طولانی‌است که به یک واقعیت عینی جامعه ایرانی بدل شده است.

متأسفانه در دهه 60 و حتی اوایل دهه70 تلاش می‌شد یا گستردگی این پدیده کتمان شود و یا با برنامه‌هایی مانند «سراب» تنها به نکوهش و مذمت آن پرداخته شود؛روش‌هایی که از رشد کمیت و کیفیت مهاجرت نکاست. خوشبختانه سال‌‌هاست بحث درباره مهاجرت دیگر گرفتار ممیزی و کتمان نیست اما هنوز در مواجهه با آن نوعی تشتت و نداشتن راهبرد به شکلی واضح به‌چشم می‌آید.

مهاجرت پدیده‌ای جهانی است. کشورهایی مانند مکزیک، چین، نیجریه، هند، اوکراین، روسیه و... بالاترین تعداد مهاجر را دارند. البته دلایل و شکل مهاجرت اتباع این کشورها هم متفاوت است. در زمینه مهاجرت نخبگان هم ظاهرا نیجریه، کنیا، هند، یونان، چین، ایران، مکزیک، جامائیکا و انگلستان بالاترین میزان خروج تحصیل‌کردگان را به‌خود اختصاص داده‌اند. بسیاری از کشورها از مهاجران نخبه و کارآفرین خود به‌مثابه ذخایری مهم به شکل‌های مختلف بهره می‌برند. برخی دیگر از کشور‌ها حتی به‌دلیل کمبود منابع مختلف شهروندان خود را به مهاجرت تشویق و به‌صورت سیستماتیک به آنها در این امر کمک می‌کنند. دولت‌ها از لابی‌های هموطنان خود در نقاط مختلف جهان برای کمک به‌خود بهره می‌برند و... .

اما آیا ما در اینجا برای بهره‌گیری از توانایی‌های مختلف و متکثر ایرانیان خارج از کشور در عرصه‌های علمی، فنی یا اقتصادی برنامه‌ای داریم؟ آیا شرایطی برای ارتباط بهینه و مستمر مهاجر با داخل کشور را مهیا کرده‌ایم؟

قضاوت ممنوع

برای مواجهه با پدیده مهاجرت- جز موارد قضایی و امنیتی که حکایت دیگری دارد- ابتدا باید از قضاوت درباره انگیزه مهاجران پرهیز کرد. هرکسی حق دارد محل زندگی‌اش را انتخاب کند و با وطن خود هم به‌راحتی در ارتباط باشد. انگ‌زدن به مهاجران و زیر سؤال‌بردن سبک زندگی آنها به شیوه‌های مختلف فقط به کاهش ارتباط ایرانیان خارج از کشور با سرزمین مادری و کاهش انسجام ملی در عرصه جهانی منجر می‌شود؛ مضاف بر اینکه باعث محرومیت کشور از خدمات احتمالی مهاجران هم می‌شود.

سود و زیان مهاجرت 

مهاجرت در چه مواردی فرصت است  و در چه زمینه‌ای تهدید؟ مهاجرت یک فرد نخبه از کشور چه هزینه و فایده‌ای می‌تواند داشته باشد؟ اگر روند مهاجرت متخصصان از کشور گسترده‌تر شود به لحاظ کمبود نیروهای کارآمد، به‌خصوص در تخصص‌های ویژه و های‌تک دچار مشکل نخواهیم شد؟ یک تاجر ایرانی ساکن اروپا به چه نحوی می‌تواند با کشور در ارتباط داشته باشد که هم خود منتفع شود و هم باعث ارزآوری برای ایران باشد؟ یک صنعتگر، پیشه‌ور ساده و... درصورت مهاجرت چه هزینه و فایده‌ای برای خود و کشور خواهد داشت؟ آیا صدور فناوران به خارج کشور کاملا زیانبار است؟ چگونه می‌شود از حداکثر توانایی متخصصان و کارآفرینان ایرانی در سراسر جهان با توجه به گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی استفاده کرد؟ 

اتصال کمی تا قسمتی منقطع

از دولت اصلاحات تاکنون تمام دولت‌ها به‌وضوح ابراز تمایل کرده‌اند که از امکانات و توانایی‌های ایرانیان مهاجر در سراسر جهان استفاده کنند؛ خواستی که با توجه به اخبار منتشر شده در تمام این سال‌ها با استقبال هم مواجه شده است. اما تاکنون و به شکلی بایسته این مهم محقق نشده است. واقعا چرا بعد از حداقل 20سال تلاش و صحبت درباره استفاده از توانایی‌های ایرانی‌های آن‌سوی مرزها، کشور از چنین ظرفیت عظیمی بهره‌ای اندک می‌برد؟ آیا مشکل از قوانین است؟ آیا برای چنین ارتباطی تسهیلات لازم و کافی اندیشیده نشده است یا لزوم بهره‌گیری از خدمات ایرانیان دور از وطن حس نمی‌شود؟ شاید هم نگاه مشکوک به مهاجران به‌دلیل سبک زندگی متفاوت برخی از آنها یا مواردی دیگر باعث احتیاط می‌شود؟ در هر صورت و به هر شکل هنوز آنگونه که بایسته و امکان‌پذیر است ظرفیت‌های بالقوه ایرانیان دور از وطن بالفعل نشده است.

تحلیل هست، کم است

همانطور که در ابتدای این نوشتار آمده، مهاجرت برای افراد در شرایط و مکان‌های مختلف دلایل متفاوتی دارد. قطعا در کشور ما هم جامعه‌شناسان و جمعیت‌شناسان دلایلی را برای انگیزه‌‌های مهاجرت فهرست کرده‌اند اما به‌نظر می‌رسد این بررسی‌ها به انداز نیاز و کفایت نبوده است. برای بررسی و تحلیل دلایل پدیده مهاجرت باید انواع مختلف این سفر در اقلیم‌های مختلف کشور به‌دقت و کاملا کارشناسانه و بدون پیشداوری تحلیل و جمع‌‌بندی و هزینه و فایده آن محاسبه شود، سپس برای کاهش مهاجرت زیان‌آور تدبیری اندیشیده شود و برای مهاجرتی هم که می‌تواند سودده باشد برنامه‌ریزی دقیق و مشخصی انجام گیرد.