آتشکده «آتشکوه» بزرگ‌ترین چهارطاقی باستانی

 قاسم فضلی|  دکترای باستان‌شناسی:

شمار بناها و ساخته‌های متعلق به پیش از اسلام در مرکزی بسیار اندک است. از این رو آثار باقیمانده مانند بنای آتشکوه، برای ایران‌دوستان از اهمیت فراوانی برخورد دارند. بنای آتشکده آتشکوه در فاصله ۱۲ کیلومتری جنوب غرب دلیجان و ۷ کیلومتری جنوب شرق نیمور قرار دارد.
آتشکوه نام روستایی به همین نام و همچنین نام کوهی در مجاورت روستا، نام یک آتشکده تاریخی و نیز نام یک معدن سنگ تراورتن و یک رشته کاریز است که جملگی آنها در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارند. مواد و مصالح به کاررفته در ساخت این آتشکده شامل سنگ، آجر، گچ، کاهگل، شفته آهک و نیز تیرچه‌های چوبی به عنوان کلاف درونی و عامل استحکام‌بخش و تقسیم‌کننده نیروی فشار، کارکرد داشته‌اند.
بنای آتشکده آتشکوه مشتمل بر 4 قسمت چهارطاق، ایوان، اطاق‌های واقع در 2 طرف ایوان و سایر محدثات است. نظر به این‌که ابعاد چهارطاق بیش از 5 متر در 5 متر است، از این رو از بزرگ‌ترین چهارطاق‌های ایران به شمار می‌رود. پایه هر یک از ستون‌های این بنای سنگی مربع شکل است و جنس بدنه بنا نیز از سنگ است و از گچ به عنوان ملات استفاده شده است.  در رأس هر ستون، یک سنگ قواره‌بندی شده و یکپارچه، به منظور پایه طاق نصب و استوار شده است. بین ستون‌ها نیز دیوار کوتاه به عنوان آستانه وجود ندارد و به این دلیل 4 طرف چهارطاق باز و غیرمستور است. از طاق‌ها و گنبد متعلق به فضای چهارطاق اثری باقی نمانده است.
 
در سال ۱۳۷۹ برنامه کاوش در این آتشکده به اجرا در آمد که طی آن شماری آجر سالم و شمار فراوانی آجرهای آسیب‌دیده و شکسته به دست آمد. با توجه به حجم قابل توجه قطعات گچ  صدمه‌دیده که از لابه‌لای آجرهای شکسته و سالم به دست آمده، می‌توان نتیجه گرفت جنس قوس‌ها و گنبد مربوط به چهارطاق در عصر آبادانی آتشکده از آجر و ملات گچ بوده است.  در دورنمای قسمتی از ستون‌ها، بقایای لایه‌های کاهگل مشاهده می‌شود که از عوامل ماندگاری این نوع اندود، استحکام خاک، داشتن کاه کافی و در پناه بودن آن از تیررس مستقیم باران و برف را می‌توان بیان کرد. ایوان در جانب شمال چهارطاق ساخته شده است. به طوری که منظر انتهای 2 دیوار ایوان در طرف شمال به صورت 2 نیم ستون مدور جلوه می‌کند.

کف این ایوان نسبت به سطح چهارطاق بیش از یک متر پایین‌تر است و از این روی یک رشته راه پله واقع در جنوب ایوان، ارتباط آن 2 فضا را در عصر آبادانی و عمران خود فراهم می‌کرده است. در کاوش باستان‌شناسی از این ایوان و پیشخوان آن در سمت شمال آتشکده، تعدادی قطعات گچبری و سفال‌های متعلق به عصر ساسانیان کشف شد. در رأس دیوارهای ایوان اثری از پایه طاق باقی نمانده و این سؤال را که آیا سقف ایوان تیرپوش بوده و یا از طاق تشکیل می‌شده است، بی‌پاسخ می‌گذارد. در طرفین غرب و شرق ایوان، 2 اطاق قرار داشته که فقط قسمتی اندک از دیوار و درگاه آنها باقی مانده است. عرض اطاق غربی ایوان به سبب عبور مسیل از محدوده آن، کمتر از همتای دیگر در سمت شرق است. طاقچه‌های مربع‌شکل منظمی در یک ردیف، در دیوار اطاق غربی که با دیوار ایوان مشترک و یکسان است، تعبیه شده و با استفاده از نردبان قابل دسترسی است. اثر انگشتان دست معمار این بنا بر روی ملات گچ، درز و بندکشی سنگ‌های درون طاقچه، تا امروز باقی مانده است. از این طاقچه‌ها به منظور نگهداری اشیا و مدارک آتشکده برای مدتی مشخص استفاده می‌کردند. 

بر اساس شواهد باستان‌شناسی در اطراف آتشکده مستحدثاتی مانند اطاق و ایوان و مخزن (انبار) وجود داشته که عموما از سنگ و گچ ساخته شده بودند. افزون بر اینها، جریان آب 2 رشته کاریز بسیار قدیمی که به نام‌های آتشکده و مسلخ بالا معروف هستند، همچنین زمین‌های حاصلخیز و سرسبز در غرب و شمال و جنوب غرب آتشکده وجود دارند که مجموعه این شواهد و عوامل، ذهن را به وجود یک باغ متعلق به آتشکده در دوره ساسانیان، هدایت می‌کند، زیرا احداث باغ از مبانی فرهنگی ساخت هر آتشکده درآن عهد بوده است، اما امروز اثری از این باغ باقی نمانده است.