خط و خشت

سیدسروش طباطبایی‌پور | روزنامه‌نگار 

 هنر زبانی است جهانی که هنرمند از آن برای بیان اندیشه‌ و احساس خود بهره می‌برد و جسم و جان مخاطبش را می‌نوازد. هنرمندان بی‌شماری در کشورمان به این ابزار مسلح هستند و آثار چشم‌نوازی در طول تاریخ از خود به یادگار گذاشته‌اند که دیدنی و شنیدنی است؛ از نگارگران قدیمی گرفته تا کارگردان‌های جدید که همه و همه فرهنگ و تمدن ایران‌زمین را در روح جمعی جهان ماندگار کرده‌اند. اما یکی از این هنرهای ناب و کاملا ایرانی هنر باشکوه خوشنویسی است؛ هنری که اساس آن زهد و پارسایی است، زیرا هنرمند برای نوشتن آیه‌ای از قرآن یا حدیثی از ائمه یا نگاشتن بیتی از حافظ‌یا شاعری دیگر که معمولا ماده اولیه این هنر است، ابتدا باید مضامین آیات و اشعار را با تک‌تک سلول‌های وجودش درک کند و سپس با کمک قلم و دواتش روی کاغذ خلوت و جلوتی بیافریند و تابلویی خلق کند چشم‌نواز تا مخاطبش حتی بدون درک محتوا روح و جانی تازه بگیرد. بی‌دلیل نیست که ایرانیان هر جا انحنای نونی می‌بینند و چشمشان به استحکام الفی می‌افتد و روحشان با دیدن سین و شین کشیده‌ای بالا می‌رود همچنان به این هنر ناب دل می‌بندند. سال‌هاست که ایرانیان از این هنر ناب روی در و دیوارهای شهرهای خود بهره‌ برده‌اند و خوشنویسی را با زندگی روزمره خود عجین کرده‌اند. امروز مصادف است با سالروز وفات سیدحسن میرخانی، یکی از بزرگ‌ترین خوشنویسان عهد قاجار که بسیاری از خوشنویسان دوران معاصر خود را مستقیم یا غیرمستقیم شاگرد او می‌دانند. در اینجا گشتی در کوچه‌پس‌کوچه‌های پایتخت زدیم و تابلوهای خوشنویسی شهری را که گاهی بر سردر خانه‌ای یا ایستگاه مترویی نشسته‌اند از نظر گذراندیم.


 موزه‌های خیابانی 
موزه‌ها و اماکن هنری بهترین فضاها برای خودنمایی هنر خوشنویسی است، اما گاهی نه در درون، بلکه روی سردرشان. مثلا اگر از خیابان دکتر شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان عبور کرده باشید، حتما لوگوی موزه رضا عباسی شما را محو خود کرده است، لوگویی به شکل تایپوگرافی که مرتضی ممیز، پدر گرافیک ایران آن را طراحی کرده و به شکل چشم‌نوازی بر دیواره جنوبی موزه خودنمایی می‌کند.

یادگار عهد قاجار 
خیابان امام‌خمینی تهران پر از تاریخ و خاطره است. یکی از بناهای به‌جای‌مانده از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی سردر باغ ملی است که دروازه ورودی میدان مشق بود. روی سردر این بنای تاریخی کاشی کاری‌هایی به خط نستعلیق میرزا حسن زرین‌قلم حک شده. از کتیبه‌های خوشنویسی‌شده در کاخ‌ها یا بناهای عهد قاجار هم فراوان استفاده می‌شد.

 میدان‌ها ی شهری
از جمله نماهای شهری مجسمه‌ها یا آثار حجمی است که در میدان‌های شهر به جزئی از هویت تهران بدل شده‌اند و در برخی از آنها از هنر خوشنویسی نیز استفاده شده. مثلا روی آثار حجمی میدان
 امام حسین ع که از سال1391 کار آن آغاز شد، نام مبارک پنج تن آل‌عبا حک شده است،‌ عبارتی به سبک مدرن روی سازه‌های فلزی مشبک که به شکل عمودی در میانه میدان ایستاده‌اند.

 آرامش در ایستگاه 
نقاشیخط یکی دیگر از شاخه‌های هنر خوشنویسی است که گاهی در نماهای عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از این مکان‌ها ایستگاه‌های مترو است. به‌عنوان نمونه 2سال پیش دیوارنگاره نقاشی‌خط
 علامه محمدتقی جعفری در ایستگاه علامه جعفری در خط
 ۴ متروی تهران رونمایی شد. این دیوارنگاره منقش به تصویر علامه جعفری و اشعاری خوشنویسی‌شده در وصف ایشان در مساحت ۶ مترمربع است.

 حسینیه ها 
در گذشته و اکنون برخی حسینیه‌ها علاوه بر نام خود، اسامی مقدسی را به شکل کاشی کاری یا دیگر شیوه‌ها روی سردرهایشان با خط خوش حک می‌کردند. مثلا در حسینیه فاطمه‌الزهرا(س) در محله پامنار، یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران علاوه بر نام هیئت، اسامی جلاله خداوند هم روی کاشی‌ها نوشته شده، بنایی که آن را حاج مرتضی ایزدپناه برای هیئت وقف کرده است.

 تابلوهای شهری 
سازمان زیباسازی شهر تهران و برخی ارگان‌های دیگر برای اطلاع‌رسانی یا برخی مناسبت‌های مذهبی، از هنر خوشنویسی در آراستن تابلوهای شهری استفاده می‌کنند. مثلا چندی پیش در بزرگراه‌های شهر تهران به مناسبت برپایی نمایشگاه «نغمه‌های مرکب»، تابلوهای شهری پر شده بود از تصویر آثار خوشنویسی مربوط به هنرمندان عهد قاجار که شهر را به نمایشگاهی زنده بدل کرده بود.

  سردر خانه‌ها
استفاده از آثار خوشنویسی در تهران تنها به موزه‌ها و مغازه‌ها و مکان‌های دولتی محدود نمی‌شد. گاهی مردم عادی نیز دلشان می‌خواست سردر خانه شخصی خود را با آیه‌ای یا حدیثی مزین کنند و این کار را به خوشنویسی می‌سپردند.
 و ان یکاد، آیت‌الکرسی، ولایت علی بن ابیطالب(ع) و یدالله فوق ایدیهم ازجمله عبارت‌های نورانی‌ای هستند که بر سردر خانه‌های قدیم تهران
جا خوش کرده‌اند.

 مساجد 
بسیاری از هنرهای ایرانی و اسلامی در مساجد دیده می‌شوند، به‌خصوص وقتی هنرهایی مثل گچبری، کاشی کاری و سنگ‌تراشی در خدمت خوشنویسی قرار می‌گیرند تا معمار بتواند فضایی معنوی خلق کند. وجود آیه‌های قرآنی و کتیبه‌ها در جای‌جای مساجد نمونه‌ای بارز از کاربرد هنر خوشنویسی در معماری شهر است که به هر بیننده‌ای آرامش می‌دهد. یکی از این نمونه‌ها مسجد امام خمینی(ره) در بازار تهران است.

 خانه آخرت 
یکی از مکان‌هایی که زمینش با هنر خوشنویسی فرش شده بهشت زهرا(س) است، جایی که هر انسان سربه‌زیری اگر در آنجا قدم بزند، با خواندن نامی، بیتی و یا سال تولد و وفاتی به ‌خود می‌آید و به یاد درگذشتگان می‌افتد. بسیاری از سنگ مزارها هنرمندانه خوشنویسی شده‌اند، اما برخی خود هنرمند بودند و هنرمندانه پر کشیدند، مثل سنگ قبر شهید آوینی، سید شهیدان اهل قلم که با خط خوش خودش زینت داده شده است.