افرا ؛ از جنگل به آشپزخانه

محمود مولایی | روزنامه‌نگار 

خانه‌ای در گیلان نبود که «تبج» یا «تبجه» نداشته باشد؛ ظرفی مدور و چوبی که نجاران محلی می‌ساختند و معمولا کشاورزان از آن برای جداکردن جو از خرده‌کاه استفاده می‌کردند. با ورود دیگ‌های روحی، تبج هم مانند ظروف دیگر سنتی کنار رفت. حالا حسن یزدانی، شاگرد روانشاد بهمن جیلانی در محله آسید ابوالقاسم تنها کسی است که همچنان تبج می‌سازد؛ هرچند از ساخت روزی 40-30 تبج به ساخت ماهی یکی دو مورد رسیده است. با این حال 52سال است که ساخت این ظروف را که حالا حتی خود گیلکی‌ها هم کمتر آن را می‌شناسند، ادامه می‌دهد.

عمری به درازای کشت برنج 
تبج در شمال ایران، عمری به درازای کاشت برنج دارد. 
برای جداکردن جو از خرده‌کاه از آن استفاده می‌کردند و‌ همینطور پاک‌کردن دانه‌های برنج. این ظرف البته بین اقوام‌گالش‌ به‌عنوان ظرف غذا هم کاربرد داشت؛ هرچند حالا ظرف‌های فلزی جای تبج را گرفته‌اند، اما هنوز در راسته پیرسرای رشت به‌عنوان گذر صنایع‌دستی گیلان می‌توان در بعضی مغازه‌ها تبجه دید که این تبج یا تبجه‌ها کار دست حسن یزدانی، آخرین بازمانده این هنر-صنعت است. 
آنطور که او می‌گوید 52سال پیش که وارد این حرفه شد، بیش از 100نفر در حرفه تبج‌سازی مشغول به‌کار بودند.‌او به همشهری می‌گوید:‌ «در قدیم به‌دلیل کاربرد زیاد تبج، روزی بیش از 30عدد از این ظرف می‌ساختم، آن زمان چوب‌‌ها را تازه و ‌تر استفاده می‌‌کردند و همین باعث ترک‌خوردگی می‌شد. امروز اما چوب را 2سال در هوای طبیعی خشک می‌‌کنیم تا دوام بیشتری داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که عمر کار به 90 تا 100سال ‌هم می‌رسد.»‌

این استاد شاگرد ندارد
افرا درخت بومی جنگل‌های شمال کشور است؛ تنها درختی که از چوب آن در تبج‌سازی استفاده می‌شود. حسن یزدانی، بازمانده تبج‌سازی می‌گوید: «ما با دستگاه‌های خراطی که خودمان ساخته‌‌ایم کار می‌کنیم. ابزارها را از فنر خودرو و وسایل ساده درست کرده‌‌ایم. محصولات ما شامل کاسه، وردنه، بشقاب، سینی و ابزارهای سنتی دیگر است. پیش‌تر وسایلی برای پاک ‌کردن حبوبات هم ساخته می‌شد.» 
او با بیان اینکه امروز کمتر کسی سراغ تبج‌سازی می‌رود، می‌افزاید: «با این حال، برخی محصولات ما حتی به کشورهای همسایه و اروپا می‌روند؛ چون نه تاب می‌‌خورند و نه موریانه می‌‌زنند.» 
یزدانی شاگردی ندارد؛ زیرا تبج‌سازی کار سختی است و کسی حاضر نمی‌شود این کار سخت را ادامه دهد؛ هرچند حمایت جدی‌ای هم وجود ندارد و حمایت‌ها بیشتر در حرف مانده است.‌

وعده‌های عملی نشده مسئولان 
به‌دلیل کاربرد تبج در جدا کردن کاه از برنج، در مراسم آیینی نیز روش تبجه‌زدن در آهنگ‌‌های فولکلور به‌ نمایش درمی‌آید. در گذشته تقریبا در تمام خانه‌های گیلان یک تبج وجود داشت، ولی حالا این ظرف جایگاه خود را از دست داده است. 
حسن یزدانی می‌گوید: «استادان قدیمی از دنیا رفته‌‌اند و اگر حمایتی نباشد، این هنر از بین می‌رود. بسیاری از همکاران بیکار هستند؛ چون چوب تهیه نمی‌شود و بازار خرید هم افت کرده است. آرزو دارم کارگاهی بزرگ با 30تا 40شاگرد داشته باشم تا این هنر باقی بماند، اما متأسفانه حمایت‌‌ها فقط در حد حرف است.»
 او ادامه می‌دهد: «سال ۱۴۰۲ در نمایشگاهی در تهران شرکت کردم. مسئولان صنایع‌دستی آمدند و گفتند هنرمند هستید، اما حمایتی در عمل ندیدیم. وام‌‌هایی که وعده دادند بسیار ناچیز بود و حتی توهین‌‌آمیز. بارها گفته‌‌ایم اگر سرمایه‌‌ای در اختیارمان بگذارند، می‌توانیم چوب و دستگاه تهیه کنیم و این صنعت را زنده نگه داریم.»

تبج در شمال ایران
عمری به درازای کاشت برنج دارد. برای جداکردن جو از خرده‌کاه از آن استفاده می‌کردند و‌ همینطور پاک‌کردن دانه‌های برنج. 
این ظرف البته بین اقوام گالش‌ به‌عنوان ظرف غذا هم کاربرد داشت؛ هرچند حالا ظرف‌های فلزی جای تبج را گرفته‌اند