گزارش
ارزشمند‌تر از نفت
در دنیایی که رقابت فناوری در آن شدت گرفته، کنترل عناصر خاکی کمیاب نقش نفتِ قرن بیستم را دارد
ساسان شادمان | روزنامه‌نگار
در اعماق خاک گنجینه‌ای نهفته است که سرنوشت فناوری، انرژی و حتی ژئوپلیتیک جهان را رقم می‌زند؛ عناصر خاکی کمیاب. این گروه از ۱۷عنصر کمیاب تشکیل شده، اما حضورشان در زندگی روزمره ما فراگیر است. از گوشی موبایل و خودروهای برقی تا توربین‌های بادی و ماهواره‌ها همه به این عناصر وابسته‌اند. به بیان دیگر، آینده سبز بشر بر پایه موادی بنا شده که در اعماق زمین نهفته‌اند. هفته گذشته دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده در دیدار با شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به وضوح از نیاز جهان به ذخایر عناصر خاکی کمیاب چین سخن به میان آورد. این عناصر می‌توانند برگ برنده‌ای برای چین در تقابل اقتصادی با جهان غرب باشند.
فناوری مدرن بر شانه‌های عناصر نادیدنی
اما چرا این عناصر تا این حد حیاتی هستند؟ پاسخ در ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آنها نهفته است. نئودیمیوم، برای مثال، یکی از قوی‌ترین آهن‌رباهای دائمی را در جهان می‌سازد؛ عنصری حیاتی برای موتورها و ژنراتورهای خودروهای برقی. تربیوم و دیسپروزیم نیز برای افزایش مقاومت این آهن‌رباها در دماهای بالا استفاده می‌شوند. اروپیم، با درخشش قرمز خود روح نمایشگرها و تلویزیون‌هاست و لانتان در عدسی دوربین‌ها و کاتالیزور خودروها نقشی کلیدی دارد. به زبان ساده بدون این عناصر، فناوری مدرن از حرکت بازمی‌ایستد.
غول خاموش، پشت منابع زمین
مسیر دستیابی به عناصر خاکی کمیاب به سادگی لمس صفحه‌نمایش گوشی نیست. استخراج آنها فرآیندی پیچیده و آلاینده است که اغلب با آسیب‌های زیست‌محیطی همراه می‌شود. بسیاری از این معادن در چین قرار دارند؛ کشوری که بیش از ۶۰درصد تولید جهانی را در اختیار دارد و در برخی سال‌ها تا ۹۰درصد صادرات را کنترل می‌کند. همین تمرکز، این عناصر را از یک موضوع فنی به ابزاری سیاسی تبدیل کرده است. در دنیایی که رقابت فناوری میان شرق و غرب شدت گرفته، کنترل منابع خاکی کمیاب می‌تواند همان نقشی را ایفا کند که نفت در قرن بیستم داشت.
جهان در جست‌وجوی استقلال معدنی
در سال‌های اخیر ایالات متحده، استرالیا و حتی اتحادیه اروپا به تکاپو افتاده‌اند تا وابستگی خود را به چین کاهش دهند. پروژه‌های استخراج جدید در آفریقا، کانادا و گرینلند آغاز شده و تحقیقات گسترده‌ای برای بازیافت عناصر خاکی از زباله‌های الکترونیکی در جریان است. شاید در آینده تلفن‌های همراه قدیمی ما به جای زباله به «معدن‌های شهری» تبدیل شوند.
آینده سبز، چالشی خاکستری
در کنار چالش‌های فنی و سیاسی پرسشی بنیادین نیز مطرح است: آیا می‌توان توسعه فناوری‌های سبز را بر پایه فرآیندهایی بنا کرد که خود برای محیط‌زیست مخرب هستند؟ بسیاری از کارشناسان معتقدند تنها راه پیش رو، سرمایه‌گذاری در بازیافت، نوآوری در مواد جایگزین و استخراج پایدار است. در غیراین صورت، عصر طلایی انرژی پاک ممکن است با بهای سنگین زیست‌محیطی همراه شود.
