بازار‌ایرانی‌،آوازه جهانی

فاطمه عباسی


مردادماه ۱۳۸۹، بازار تاریخی تبریز، شاهکار معماری و زندگی ایرانی، به ثبت جهانی یونسکو رسید؛ رویدادی که نه فقط برای تبریز، بلکه برای تمامی دوستداران فرهنگ ایران، غرورآفرین بود. این بهانه‌ خوبی است تا به یاد بیاوریم که بازارها در ایران، از دل تاریخ تا بطن روزمرگی مردم، همیشه بیش از آنکه تنها محل دادوستد باشند، قلب تپنده هر شهرند؛ جایی که فرهنگ‌ها، لهجه‌ها و آداب و رسوم از هر گوشه‌و‌کناری به هم می‌پیوندند و در هم می‌آمیزند. هر تیمچه و هر سرا، روایتگر قصه‌ای از دورانی سپری شده است؛ از شکوه جاده ابریشم تا هیاهوی انقلاب مشروطه. معماری شگفت‌انگیز بازارها، با آن طاق‌های ضربی، گنبدهای نورگیر و کاروانسراهای باشکوه، تنها برای زیبایی ساخته نشده، بلکه یک سیستم هوشمند و پایدار برای مقابله با گرما و سرما و ایجاد فضایی امن و آرام برای تعاملات انسانی بوده است. بازار، حافظه تاریخی یک شهر است. صدای چکش مسگران در بازار کاشان، عطر ادویه‌ها در بازار وکیل شیراز و همهمه حجره‌داران در بازار بزرگ تهران، سمفونی زندگی اصیل ایرانی است که با وجود ظهور مراکز خرید مدرن، همچنان پرقدرت و دلنشین به گوش می‌رسد.
بازارهای سنتی محملی هستند برای تداوم فرهنگ شفاهی و حفظ صنایع‌دستی هر منطقه. بسیاری از جشن‌ها و‌آیین‌ها از دل همین بازارها جان می‌گیرد؛ چنان‌که هنوز اگر بخواهی از حال و روز شهر بدانی، کافی است صبح زود یا شامگاه سری به بازار بزنی. بازارها آینه‌ای هستند که روزگار هر شهر را نشان می‌دهند؛ پیوند تاریخ و امروز. این گزارش، مروری است بر معروف‌ترین و زنده‌ترین بازارهای سنتی شهرهای بزرگ ایران؛ روایت استمرار زندگی در کوچه‌بازارها.

یادگار کریم‌خان زند
«بازار وکیل‌شیراز»، یکی از زیباترین و خوش‌طرح‌ترین بازارهای ایران و یادگار ارزشمند دوره زندیه است. کریم‌خان زند دستور ساخت بازاری را داد که با معماری هوشمندانه و سقف‌های گنبدی بلند، نور کافی داشته باشد و تهویه هوا در آن به‌خوبی انجام شود. این بازار مرکز اصلی فروش عشایری مانند گلیم و جاجیم و همچنین عرقیجات و ادویه‌های خوش‌عطر و بوی شیراز است. آرامش و نظمی که در ساختار این بازار وجود دارد، بازدید از آن را به تجربه‌ای لذتبخش و به دور از هیاهو تبدیل کرده است.

دروازه‌ای به میدان نقش جهان
«بازار نقش جهان اصفهان» که در ورودی شمالی میدان نقش جهان قرار گرفته، خود یک اثر هنری است. سردر قیصریه با نقاشی‌های دوران صفوی، شما را به دنیایی از تاریخ و هنر دعوت می‌کند. بازار قیصریه، اصفهان عصرصفوی را به بازار بزرگ شهر متصل می‌کند. شهرت این بازار به فروش صنایع‌دستی نفیس اصفهان، از خاتم و میناکاری گرفته تا پارچه‌های قلمکار و ظروف مسی است. هر حجره در این بازار، یک گالری زنده از هنر دست استادکاران اصفهانی است که میراث‌دار قرن‌ها ذوق و خلاقیت هستند.

قلب اقتصادی ایران
«بازار بزرگ تهران» بیش از آنکه یک اثر تاریخی باشد، مرکز ثقل اقتصاد معاصر ایران است؛ شبکه‌ای پیچیده و تو در تو از راسته‌ها، تیمچه‌ها و پاساژها که هرکدام به یک صنف خاص اختصاص دارد. اینجا همه‌‌چیز پیدا می‌شود؛ از پارچه و طلا گرفته تا لوازم‌خانگی و خشکبار. با وجود ظاهر مدرن‌تر برخی بخش‌ها، هنوز هم می‌توان در دالان‌های قدیمی‌اش، حال و هوای تهران قدیم را پیدا کرد. مسجد امام و مسجد جامع در قلب این بازار، نشان‌دهنده پیوند عمیق دین و تجارت در فرهنگ ایرانی است.

بزرگ‌ترین سازه آجری سرپوشیده جهان
وقتی از «بازار تبریز» حرف می‌زنیم، از یک شهر کوچک سرپوشیده سخن می‌گوییم. این میراث جهانی یونسکو، با تیمچه‌ها، دالان‌ها، مساجد و کاروانسراهای متعدد، نمونه‌ای کامل از یک مرکز تجاری-اجتماعی است. تیمچه مظفریه‌ با سقف بلند و معماری خیره‌کننده‌اش به مرکز تجارت فرش دستباف نفیس ایران شهرت دارد. قدم زدن در این بازار، سفری به دل تاریخ تجارت ایران است؛ جایی که هنوز هم می‌توان شکوه جاده ابریشم را در همهمه مردمان و بوی کالاهای رنگارنگش حس کرد.‌

بزرگ‌ترین کاروانسرای شهری
اگرچه کل «بازار قزوین» قدمتی دیرینه دارد، اما نگین درخشان آن، سرای سعدالسلطنه است؛ بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده و درون‌شهری ایران که پس از مرمتی استادانه به یکی از زیباترین فضاهای عمومی کشور تبدیل شده است. حیاط وسیع، حجره‌های متعدد که امروز به کافه‌ها، گالری‌های هنری و فروشگاه‌های صنایع‌دستی تبدیل شده‌اند و چهارسوق باشکوه آن با گنبدی کاشی‌کاری شده، این مجموعه را به مقصدی بی‌نظیر برای گردشگری و خرید تبدیل کرده است که نبض زندگی مدرن در کالبدی تاریخی در آن می‌تپد.
نگینی در دل کویر
یزد، شهر بادگیرها و خانه‌های خشتی، بازاری دارد که کاملا با اقلیمش سازگار است. «بازار خان یزد» که به دستور «محمدتقی خان بافقی» حاکم یزد ساخته شده با دیوارهای بلند و سقف‌های طاقی، فضایی خنک و دلپذیر را در گرمای کویر فراهم می‌کند. این بازار طولانی، از میدان خان شروع می‌شود و به حمام و مدرسه خان می‌رسد. شهرت اصلی بازار یزد به پارچه‌های ترمه، شیرینی‌های محلی لذیذ مانند قطاب و باقلوا و البته طلا و جواهرات دست‌ساز و خاص آن است که چشم هر بازدیدکننده‌ای را خیره می‌کند.
تلفیق هنر و تجارت
«بازار کاشان» که از دروازه دولت آغاز می‌شود و به میدان فیض می‌رسد، مجموعه‌ای بی‌نظیر از معماری دوره صفویه تا قاجار است. نقطه اوج هنر معماری این بازار، تیمچه امین‌الدوله است. این تیمچه با سقف یزدی‌بندی و مقرنس‌کاری شگفت‌انگیز و طراحی متقارن و باشکوهش، یکی از زیباترین بناهای تجاری تاریخ ایران به شمار می‌رود. بازار کاشان هنوز هم مرکز دادوستد فرش دستباف معروف این شهر و همچنین عرقیجات ناب، به‌خصوص گلاب قمصر است که عطر آن در سراسر دالان‌هایش می‌پیچد.