گزارش
قطعه پایانی پازل ضدایرانی
خبرها از خیز انگلیس، فرانسه و آلمان برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه حکایت دارد
علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار
این روزها تروئیکای اروپایی(فرانسه، آلمان و انگلیس) با خیز برداشتن برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه، در حال تکمیل قطعه دیگری از پازل ضدایرانی غرب علیه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران است؛ اقدامی خصمانه که تنها بر گره‌های موجود در روند تحولات می‌افزاید. در روزهای اخیر خبرهای مختلفی درباره کلید خوردن مراحل اداری و حقوقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی 3کشور اروپایی منتشر شده است که از استمرار رویکردهای خصمانه طرف اروپایی در قبال فعالیت‌های هسته‌ای ایران حکایت دارد. این در حالی است که در پیش گرفتن رویکرد «تهدیدمحور» در قبال پرونده «مکانیسم ماشه» در ماه‌های اخیر به‌صورت ویژهای در دستورکار تروئیکای اروپایی قرار داشته است. ایفای نقش غیرسازنده تروئیکای اروپایی در همراهی با سیاست‌های تجاوزکارانه محور واشنگتن- تل‌آویو اما واکنش ایران را به‌دنبال داشته است؛ تا جایی که عباس عراقچی، رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در روزهای اخیر طی گفت‌وگویی با نشریه فرانسوی «لوموند» به‌صراحت، تأکید کرد که استفاده از مکانیسم ماشه اثری مشابه «حمله نظامی» دارد؛ «چنین اقدامی از نگاه ما به‌منزله خاتمه ایفای نقش اروپا در موضوع برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران است.» براساس قطعنامه2231 شورای‌امنیت سازمان‌ملل متحد، در مهرماه1404(اکتبر2025) امکان فعال کردن مکانیسم ماشه منقضی خواهد شد و با توجه به اینکه طرف‌های اروپایی تمایلی برای از دست دادن این «اهرم فشار» ندارند، به‌نظر می‌رسد با توجه به رویکردهای خصمانه طرف مقابل، روند تحولات در این زمینه بیش از پیش در حال پیچیده‌تر شدن است؛ فرایندی که در ادامه به بررسی وجوه مختلف آن پرداخته می‌شود.
ماهیت «مکانیسم ماشه»
در بندهای 36 و 37 توافق برجام در سال2015میلادی، «سازوکار حل اختلافات» طراحی شده بود که اکنون به‌عنوان «مکانیسم ماشه» مطرح است و در نهایت می‌تواند زمینه را برای بازگشت تحریم‌ها فراهم کند.
یک بند اساسی: به مکانیسم ماشه «اسنپ‌بک» یا «بازگشت خودکار تحریم‌ها» نیز گفته می‌شود.
گزاره بحث‌برانگیز: این موضوع از بندهای کلیدی و بحث‌برانگیز توافق هسته‌ای برجام به‌شمار می‌رفت که در آن مقطع بحث‌ها و انتقادهای دامنه‌داری را نیز در داخل ایران به‌همراه داشت.
هدف: هدف اصلی مکانیسم ماشه، تضمین اجرای تعهدهای هسته‌ای ایران و طرف‌های دیگر توافق برجام است.
محور اصلی: در مکانیسم ماشه سازوکار بازگرداندن سریع و خودکار تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل علیه ایران طراحی شده است.
کدام تحریم‌ها باز می‌گردند؟
قطعنامه2231 سازمان ملل در زمان تصویب، راه را برای بازگشت 7قطعنامه تحریمی پیشین شورای امنیت همچنان باز گذاشت.
تحریم‌هایی که باز می‌گردند
با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران که از سال ۲۰۰۶ وضع و با برجام معلق شد، باز می‌گردند.
موارد تحریمی
همه فعالیت‌های مرتبط با صنعت هسته‌ای ایران، شامل برنامه‌های تحقیق و توسعه، باید متوقف شوند.
انتقال یا صادرات هرگونه اقلام مرتبط با سلاح هسته‌ای به ایران ممنوع خواهد شد.
افراد و نهادهای درگیر در برنامه موشکی و هسته‌ای ایران در فهرست تحریم قرار خواهند گرفت.
تحریم تسلیحاتی ایران دوباره برقرار خواهد شد.
براساس قطعنامه‌های تحریمی، از کشورهای جهان خواسته می‌شود کشتی‌های باری «از» ایران یا «به» مقصد ایران را بازرسی و محموله‌های غیرقانونی را ضبط کنند.
بندهای 36 و 37 برجام چه می‌گوید؟
در محتوای بندهای 36 و 37 برجام، موسوم به «مکانیسم ماشه» یا «اسنپ‌بک» فرایند حل و فصل اختلاف‌های موجود در زمینه اجرای تعهدهای متقابل مورد بررسی قرار گرفته است.
بند 36:
ارائه شکایت: هر یک از طرف‌های برجام می‌توانند در صورت احساس نقض تعهدها از سوی طرف دیگر، شکایت خود را به کمیسیون مشترک(نهاد نظارتی برجام) ارائه دهند.
کمیسیون مشترک: این کمیسیون 15روز فرصت دارد موضوع را بررسی و حل‌وفصل کند. اگر اختلاف رفع نشد، موضوع به سطح وزیران امور خارجه ارجاع داده می‌شود.
دستورکار وزرا: وزرای امور خارجه نیز 15روز فرصت دارند تا موضوع را حل کنند.
مهلت نهایی: چنانچه اختلاف‌ها میان طرفین توافق همچنان پابرجا باشد، کمیسیون مشترک 5روز دیگر برای تلاش نهایی فرصت دارد.
ارجاع به شورای امنیت: اگر پس از طی این مراحل، طرف شاکی همچنان قانع نشد، می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
بند37:
پس از ارجاع: متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی(به همراه توضیحی از تلاش‌های توأم با حسن‌نیت آن طرف برای طی فرایند حل‌وفصل اختلاف پیش‌بینی‌شده در برجام)، شورای امنیت باید براساس رویه‌های خود درباره قطعنامه‌ای به‌منظور تداوم لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند.
مهلت یک‌ماهه: اگر این قطعنامه طی 30روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل مجددا اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت به نحو دیگری تصمیم‌گیری کند.
سرنوشت یک قطعنامه: اگر قطعنامه ادامه تعلیق تحریم‌ها توسط یکی از اعضای دائم شورای امنیت وتو شود، یا اگر به هر دلیلی به تصویب نرسد، همه تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بودند، فورا و به‌صورت خودکار بازگردانده می‌شوند.
چرایی یک فرایند: نکته مهم در این فرایند، نحوه طراحی این سازوکار است؛ چراکه به‌گونه‌ای طراحی شده که جلوی وتوی بازگشت تحریم‌ها از سوی کشورهایی مانند روسیه و چین گرفته شود. در واقع برای بازگشت تحریم‌ها، نیازی به تصویب قطعنامه جدید نیست، بلکه عدم‌تصویب قطعنامه برای ادامه تعلیق تحریم‌ها(که با وتوی هر یک از اعضای دائم ممکن است) به‌معنای بازگشت خودکار تحریم‌هاست.
سازوکاری که چین و روسیه می‌توانند آن را وتو کنند
بحث‌ها درباره فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی تروئیکای اروپایی در حالی ادامه دارد که ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و برای اعمال دوباره تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، باید فرایندهای دیگری را نیز مورد بررسی قرار داد.
گام نخست: تروئیکای اروپایی می‌تواند به‌صورت یکجانبه تحریم‌های منقضی‌شده علیه ایران را به حالت اولیه برگرداند(اسنپ‌بک).
دردسر اروپایی‌ها: 3کشور اروپایی نمی‌توانند به‌صورت یکجانبه «هیأت کارشناسان» که براساس قطعنامه1929 شورای امنیت برای اجرا و الزام این تحریم‌ها ایجاد شد را احیا کنند.
یک ضرورت مهم: هیأت کارشناسان برای ایجاد یا تشکیل دوباره، به رأی‌گیری نیاز دارد و روسیه یا چین می‌توانند آن را وتو کنند.
قطعنامه چه می‌گوید؟ قطعنامه۱۹۲۹ شورای امنیت، مصوب سال۱۳۸۸ هیأت کارشناسان را به مدت یک‌سال تاسیس کرد تا درباره نظارت بر اجرای قطعنامه‌های لازم‌الاجرای تحریم ایران از سوی همه اعضای سازمان ملل اطمینان حاصل شود.
سرنوشت «هیأت کارشناسان»: ماموریت هیأت کارشناسان تحریم‌های ایران که براساس قطعنامه1929 تشکیل شد، با تصویب قطعنامه2231 در سال2015 و اجرایی شدن برجام، به پایان رسید.
وضعیت کنونی: برای احیای این هیأت، نیاز به تصویب قطعنامه جدید در شورای امنیت است؛ موضوعی که مستلزم رأی مثبت دست‌کم ۹عضو و نداشتن وتوی اعضای دائم(از جمله روسیه و چین) است.
نتیجه: حتی اگر مکانیسم ماشه فعال شود و تحریم‌ها باز گردند، احیای هیأت کارشناسان به‌صورت خودکار رخ نمی‌دهد و نیازمند اجماع شورای امنیت است که روسیه یا چین می‌توانند آن را وتو کنند.
در همینه زمینه :
