مسجد 900ساله در کویریترین نقطه زمین
مسجد ملک زوزن بیش از 9قرن قبل در خراسان رضوی ساخته شد؛ سازه‌ای تاریخی با کاشی‌های لاجوردی و بنای آجری که معماری اسلامی آن در پهنه دشتی سوزان چشم‌انداز زیبایی به این منطقه داده است. کاشی‌های لعابی لاجوردی و فیروزه‌ای حکایت از عظمت و قدمت این مسجد تاریخی دارد و تماشای آن آدمی را به حیرت وامی‌دارد. از این مسجد زیبای دوران خوارزمشاهی 2ایوان برجای مانده که نوازشگر چشم گردشگران است.
به گزارش همشهری، مسجد ملک زوزن که در سده هفتم هجری قمری ساخته شده در 20بهمن 1318با شماره 340به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. این مسجد زیبا به سبک خراسانی ساخته شده و از مساجد 2ایوانی دوره خوارزمشاهیان است. مسجد ملک در این دوره توسط ملک قوام‌الدین زوزنی روی مسجدی که از قبل در شهر بود و قراین نشان می‌دهد که در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال 616هجری قمری بنا شده است.
مسجد ملک زوزن در 66کیلومتری جنوب غربی خواف واقع شده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. این مسجد دومین مسجد تاریخ‌دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال 615هجری قمری و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است.
مسجد ملک زوزن با قامتی برافراشته در کویریترین نقطه زمین قرار گرفته و مساحت فعلی آن بیش از 1000مترمربع است، ولی از نماهای جانبی متصل به دیواره‌های بیرونی مسجد که هنوز باقی مانده، پیداست که بیوتات و شبستان‌‌های مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است.
برجای مانده
آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، 2ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که برخی معتقدند به‌عنوان مسجد - مدرسه بنیان شده و به‌دلیل حملات سپاهیان مغول در 617هجری قمری کار بنای آن نیمه‌تمام رها شده است.
از مهم‌ترین بخش‌های مسجد علاوه بر 2ایوان، پله‌های مارپیچ، قبر پسر ملک زوزن و محرابی است که زیر خاک پیدا شده است. در شبستان غربی این مسجد، پلکانی وجود دارد که به‌طور مارپیچ بر حول استوانه‌‌ای از آجر می‌چرخیده و مؤذن را به گلدسته‌ها می‌‌رسانده است. پلکان زاویه راست در زلزله‌های اخیر به کلی متلاشی شده و هم‌اکنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده می‌شود که در حال حاضر مرمت و احیا شده و پلکان سمت چپ همچنان باقی است.
در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته می‌شود متعلق به پسر ملک زوزن است. ایوان‌های بازمانده از مسجد با نام ایوان قبله و ایوان مقابل قبله شهرت دارد که یکی از ایوان‌‌ها به ستون‌های تزیینی و کاشی فیروزه‌ای مزین است.
از بنای عظیم مسجد ملک زوزن که در دهه اول قرن هفتم ساخته شده است اکنون جز 2ایوان از هم گسسته چیزی باقی نمانده و 2ایوان باقیمانده مسجد رو در روی هم و به فاصله 45متر از یکدیگر قرار دارند.
تاریخ زوزن
روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی، میراث‌دار شهر زوزن قدیم است.
براساس کاوش‌های باستان‌شناسی که در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شده آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به‌دست آمده که بیانگر تاریخ و تمدن آن است.
رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی می‌گوید که زوزن، یکی از کلانشهرهای خراسان بوده که در آستانه حمله مغول‌ها «یاقوت حموی» آن را به‌دلیل کثرت فضلا، ادبا و اهل علم «بصره کوچک» لقب داده است.
به‌گفته او، یافته‌های باستان‌شناسی در جای جای محوطه باستانی وسیع زوزن نشان از رونق زوزن در برهه‌ای طولانی داشته و مورخان و جغرافیدان‌هایی همچون «استخری»، «مقدسی»، «ابن‌حوقل»، «یاقوت حموی»، «باخرزی»، «اسفزاری»، «حمدالله مستوفی»، «ابوالفداء» و «حافظ ابرو» به مناسبت‌های مختلف از آن شهر نام برده و بر جایگاه والای علمی، فرهنگی و سیاسی آن تأکید کرده‌اند.
آنطور که لباف خانیکی توضیح می‌دهد زوزن در فاصله حدود ۶۵کیلومتری جنوب غربی خواف از پیشینه کهنی برخوردار است. «تپه سیاه» در مجاورت زوزن به استناد سفال‌های پراکنده بر سطح آن، زیستگاهی مربوط به دوران اشکانیان بوده و وجود سکه‌های فرهاد چهارم ساسانی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی با قید «ضرب زوزن» روی آنها نشان‌دهنده این است که زوزن در آن دوران از جایگاه شایسته‌ای برخوردار بوده است.