مغزهایی که اجتماعی نمی‌شوند
آرش نهاوندی-روزنامه نگار
در عصر اینترنت، زندگی انسان‌ها پر شده از اطلاعات که در نگاه اول عالی به‌نظر می‌رسد چون برای دسترسی به دانش بی‌حدوحصر تنها چند کلیک فاصله داریم. اما طبق گفته سازمان بهداشت جهانی (WHO)، این مزیت جنبه تاریکی هم دارد. ازجمله اینکه افراد زیادی به‌دلیل غرق‌شدن در فضای مجازی و اینترنت از زندگی اجتماعی دور شده و ذهن آنها درگیر فضای خیالی شده است. به همین دلیل در زندگی واقعی به هیچ پیشرفتی دست پیدا نمی‌کنند که به‌عنوان آسیب‌های اجتماعی مطرح است، اما در حوزه سلامت هم بخش آسیب‌پذیر این است که مغز آنها به‌دلیل این سبک از زندگی در معرض تهدید قرار گرفته است. علاوه بر اینکه منجر به کاهش توانایی‌های شناختی، توقف رشد فردی و مهارت‌های ارتباطی انسانی و اجتماعی هم می‌شود. نکته‌ای که دکتر بابک قرائی‌مقدم، متخصص مغز و اعصاب هم آن را تأیید و در گفت‌وگو با همشهری تندرستی درباره آسیب‌های استفاده مکرر از شبکه‌های اجتماعی و حضور دائم در فضای مجازی نکات جالبی مطرح می‌کند. این نکات و توصیه‌هایی را که او به‌منظور استفاده مطلوب‌تر از شبکه‌های اجتماعی دارد در ادامه بخوانید.
اعتیاد به اینترنت و فضای مجازی باعث کاهش توانایی‌های شناختی، توقف رشد فردی و مهارت‌های ارتباطی می‌شود و رشد ذهنی را هم متوقف می‌کند
قرنطینه معتادان مجازی
طی سال‌های اخیر واژه پوسیدگی مغز به‌دلیل استفاده نامحدود از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و مواجهه روزافزون افراد با اطلاعات کم عمق و غیرمفید بیش از گذشته شنیده می‌شود. اما این واژه محدود به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیست. پوسیدگی مغز از اوایل قرن بیست‌ویکم مطرح شد و در سال 2024 دانشگاه آکسفورد آن را به نام کلمه سال انتخاب کرد. بحث آن فقط مربوط به شبکه‌ها و فضای مجازی نیست و حتی برنامه‌های مجازی مثل بازی‌های کامپیوتری را هم شامل می‌شد. در ایران هم زمانی که از شبکه‌های مجازی سخن گفته می‌شود تصور ما بیشتر به سمت اینترنت و فضای خبری مجازی است اما در واقع طیف بسیار وسیعی را شامل می‌شود. این قدمت در حالی مطرح است که برخی کشورها در این‌باره دست به محدودسازی هم زده‌اند؛ ازجمله استرالیا. آنها به رفتارهای افراد نوجوان و جوان (و حتی مسن‌تر) که به بازی‌های کامپیوتری و حضور در فضای مجازی اعتیاد دارند، توجه بیشتری داشته‌اند و از نظر ساعتی محدودیت‌هایی روی بازی‌های کامپیوتری در گیم‌نت‌ها درنظر گرفته‌اند. اعتیاد به این بازی‌ها به این صورت است که فرد ساعت‌ها به این بازی‌ها می‌پردازد و هر چیزی که انسان تا این حد به آن وابسته شود نوعی اعتیاد است. استرالیایی‌ها برای بازگرداندن این بازیگران معتاد دوره‌هايی گذاشتند، به‌عنوان مثال آنها را به‌مدت 2 یا 3 هفته به مناطقی می‌فرستادند که هیچ وسیله ارتباط جمعی وجود نداشته باشد. این کار برای بازگرداندن روابط عادی انسانی انجام می‌شود.
مزایا، مضرات و آسیب‌ها
طی سال‌ها و حتی یکی دو دهه اخیر به کرات شاهد این مسئله بوده‌ایم که افراد حاضر در یک مهمانی یا حتی جلسات رسمی هم گوشی‌های موبایل خود را کنار نمی‌گذارند. آنها بدون معاشرت و گفت‌وگو سرگرم صفحه نمایشگر و پیمایش صفحات مجازی هستند. البته این روی مثبتی هم دارد و اینکه خود وسایل ارتباط جمعی جدید توانسته به وسعت آگاهی و شعور جمعی جامعه کمک بسیار زیادی کند. در حال حاضر دسترسی به اطلاعات راحت‌تر شده و به هیچ وجه مانند گذشته نیست که افراد برای دسترسی به اطلاعات لزوما ناگزیر به مراجعه به کتابخانه‌ها باشند. در یک لحظه می‌توان با دریایی از اطلاعات روبه‌رو شد که البته مانند شمشیر دو لبه عمل می‌کند. چون همانگونه که می‌تواند برای شکوفایی مغز یک انسان نقش مثبتی داشته باشد، می‌تواند آسیب‌های زیادی را هم ایجاد کند که ازجمله آنها اعتیاد به این سبک از کسب اطلاعات است. آن هم درحالی‌که ممکن است افراد در معرض اطلاعات اشتباه و نادرست قرار بگیرند یا کودکان و نوجوانان با صفحاتی مواجه شوند که مناسب سن آنها نیست. چنین اوضاعی افراد را از فضای حقیقی و روابط اجتماعی و انسانی دورمي‌کند و منجر به تقویت ارتباطات مجازی می‌شود. به همین دلیل نمی‌توان با اطمینان اعلام کرد که این سبک زندگی و مواجهه با فضای مجازی به‌طور حتم می‌تواند منجر به پوسیدگی مغز شود و باید تحقیقات نوروساینس در این‌باره صورت بگیرد.
کدام محتوای مجازی بی‌کیفیت است؟
یکی از هشدارهای مهم در جست‌وجوهای فضای مجازی، مواجهه با محتوای بی‌کیفیت است. البته باید از مطالب بی‌کیفیت در فضای مجازی تعریفی ارائه دهیم. بی‌کیفیت از نظر هر گروه و طرز تفکری معنای خاص خود را دارد. من به‌عنوان یک پزشک معتقدم اگر این سبک از زندگی منجر به اعتیاد در افراد شود، قطعا برای مغز هم مضر است که نمونه آن در دانش‌آموزان دیده می‌شود. بازی‌های دیجیتال آنقدر آنها را مشغول کرده که برای جلوگیری از افت تحصیلی، نظارت‌ها و پیگیری‌های سختگیرانه برای تحویل دستگاه‌های دیجیتال شکل می‌گیرد. می‌توان تصور کرد که خود بازی کامپیوتری مشکلی ندارد اما زمانی که افراد با به این فضا و بازی‌های مجازی، عادت می‌کنند و ساعت‌های طولانی مثل 12یا 14ساعت را به آن اختصاص دهند، قطعا این شرایط آسیب‌زاست. آن هم درحالی‌که تمام این مدت بدون فعالیت بدنی یا تعامل با انسان‌های دیگر (اعضای خانواده یا دوستان خود) سپری شود. به‌ویژه زمانی که کودک و نوجوان در دوره حساس یادگیری ارتباطات انسانی و آموزش‌های فرهنگی و اجتماعی است، این وضعیت خطرناک‌تر به نظر می‌رسد. او فکر و ذکرش حضور طولانی‌مدت در اتاق و سپری‌کردن ساعت‌های طولانی پای بازی‌های کامپیوتری یا پیمایش شبکه‌های اجتماعی است و از مهم‌ترین جنبه اجتماعی زندگی‌اش عقب می‌ماند. وضعیتی که او را از انسان‌های دیگر جدا کرده و ارتباطات اجتماعی‌اش را تضعیف می‌کند. آسیب جدی چنین رفتاری می‌تواند تبدیل شدن یک فرد به انسانی گوشه‌گیر و دچار اعتیاد به وسایل و ابزار دیجیتال باشد. اما چه بخواهیم، چه نخواهیم، شبکه‌های اجتماعی و مجازی جایگزین خیلی چیزها در زندگی انسان‌ها شده است. مردم امروزه کمتر از کتابخانه کتاب بر می‌دارند و بیشتر در کامپیوتر و تبلت مطالعه می‌کنند و تجهیزات دیجیتال جایگزین روزنامه‌ها و کتاب‌ها شده‌اند.
شمشیر دولبه
فضای مجازی می‌تواند فرصتی برای پیشرفت یا پسرفت مغز انسان باشد. یعنی افراد قادر هستند که به هر علم و زمینه علمی از طریق فضای اینترنتی و مجازی دست پیدا کنند. اما سوی دیگر ماجرا مشکل‌آفرین شدن آن است، اگر باعث شود که فرد فعالیت‌های انسانی و اجتماعی‌اش را کنار بگذارد. یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش آسیب اعتیاد به فضای مجازی آموزش برای استفاده مناسب از چنین امکاناتی است. واقعیت این است که بسیاری از اخبار و اطلاعات از طریق شبکه‌ها، فضای مجازی و اینترنت منتشر میشوند، بنابراین مانند شمشیر دولبه عمل می‌کنند. اگر به انسان‌ها به‌خصوص در دوران نوجوانی و جوانی آموزش داده شود که از این ابزارها به درستی استفاده کنند که مانع از کم کردن فعالیت‌های انسانی ، تحرکات و فعالیت بدنی آنها نشود، قطعا آثار مثبتی هم خواهد داشت.
کندی فعالیت ذهنی
حضور مداوم در فضای مجازی می‌تواند منجر به آسیب‌های تحصیلی و شغلی هم بشود. مطالعات نشان داده که دانش‌آموزان معتاد به فضای مجازی به‌شدت دچار افت تحصیلی شده‌اند. آنها به جای درس خواندن، وقت خود را صرف بازی‌های کامپیوتری یا حضور در شبکه‌های‌اجتماعی می‌کنند که باعث می‌شود مهارت‌های مختلف را از دست بدهند. یعنی نوجوان یا جوانی که از هوش مناسبی هم برخوردار است، آنقدر غرق شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی شده که تعامل با اجتماع و معاشرت با اطرافیان را از دست می‌دهد. به مهمانی می‌رود اما با خانواده، دوستان و خویشان خود معاشرت نمی‌کند. حتی نمی‌تواند به درستی صحبت کند. این افراد در سنین بالاتر هم نمی‌توانند شغل مناسبی برای خود پیدا کنند یا در آن موفق شوند. چرا؟ دلیلش بسیار ساده است چون علاوه بر اینکه طی سال‌های گذشته ارتباطات انسانی را به خوبی فرا نگرفته‌اند، به‌دلیل بدخوابی ناشی از حضور در شبکه‌های اجتماعی و پیمایش فضای مجازی هم فعالیت ذهنی‌شان دچار مشکل می‌شود. تحقیقات نشان داده که خواب خوب مي‌تواند در فعالیت ذهنی افراد مؤثر باشد و اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی همان مکانیسم‌ها و همان واکنش‌های ماده مخدر را در مغز ایجاد می‌کند.
راهکارها
راهکارهایی برای برون‌رفت از اعتیاد به فضای مجازی و کاهش آسیب‌های مغزی وجود دارد. اگر به فرد یاد داده شود که چه استفاده‌هایی از شبکه‌های اجتماعی ببرد، قطعا او را در مسیر پیشرفت هم قرار می‌دهد. باید این آگاهی ایجاد شود که حضور در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی نباید صرف سرگرمی و پرکردن وقت باشد یا تمام وقت فرد را به‌خود اختصاص دهد. اگر چنین آموزش‌هایی به فرد داده شود، قطعا می‌تواند از حضور در جمع خانواده و همسالان بدون اینترنت لذت ببرد. این آموزش‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان اهمیت بیشتری دارد چون در معرض آسیب‌های بیشتری هستند.
اعتیاد‌مجازی
نکته مهم اینکه اگر فرد به سمت اعتیاد به فضای مجازی برود، برخی توانمندی‌ها را یاد نمی‌گیرد. این اعتیاد واقعا مانند اعتیاد به مواد‌مخدر مخرب است. درست مانند اعتیاد به سیگارکشیدن، حضور در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی و پیگیری اخبار و رویدادهای این فضا چه درست، چه نادرست باشند، می‌تواند منجر به اعتیاد شود. به‌عنوان مثال وقتی فضای مجازی را از دسترس فرد معتاد خارج می‌کنند او دچار آشفتگی می‌شود. این یعنی وابستگی رخ داده و رشد مغزی او در مورد مسائل دیگر ازجمله ارتباط برقرار کردن با اطرافیان یا توانمندی تامل و تفکر درباره مسائل و آگاهی عمیق از آنها از بین رفته است. البته اینها مباحث تئوریک است، اما مربوط به تئوری‌هایی است که هم روانشناسان و هم نوروساینتیست‌‌ها روی این مسائل و اعتیاد پیدا کردن نوجوانان و جوانان به فضای مجازی کاملا نظر جدی دارند. هر چند که امروز این وضعیت برای افراد با سنین بالاتر هم مطرح است. حتی افراد 50سال به بالا هم دیده میشوند که ساعت هایی‌طولانی از زندگی 24ساعته خود را به بازی کامپیوتری یا حضور در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی سپری می‌کنند و کاملا معتاد شده‌اند. همه فکر و ذکر آنها به این بعد از زندگی معطوف شده و به‌تدریج از جامعه کنار می‌روند.
هشدار
فعالیت‌ورزشی حامی مغز
مطالعات جدید نشان می‌دهد که تغییرات هر چند کوچک در میزان فعالیت بدنی روزانه یک فرد می‌تواند عملکرد مغز او را تحت‌تأثیر قرار دهد. مطالعاتی که ثابت کرده نادیده گرفتن ورزش و صرف وقت برای فعالیت‌هایی همچون نشستن یا دراز کشیدن با کاهش جزئی حافظه و قدرت تفکر مرتبط است. بررسی جدید از سوی تیم تحقیقاتی در بریتانیا نشان داد، افرادی که ورزش را حتی برای 8دقیقه انجام ندادند، بین یک تا 2 درصد کاهش در نمرات مربوط به عملکرد شناختی داشتند. آنها همچنین زمانی که ورزش شدید را با 6دقیقه فعالیت بدنی سبک یا 7دقیقه خواب جایگزین کردند، کاهش مشابهی در عملکرد شناختی داشتند. برعکس این مسئله هم صادق بود و انجام ورزش به‌جای نشستن عملکرد شناختی شرکت‌کنندگان را افزایش داد. به تأکید این محققان، وقتی فعال هستید، قدرت قلب خود را بهبود می‌بخشید و توانایی قلب برای پمپاژ خون در سراسر بدن و یکی از مهم‌ترین اندام‌ها یعنی مغز بهبود پیدا می‌کند.
کم‌تحرکی، بخش خاطرات مغز را نازک می‌کند
روانپزشکان عوارض کم‌تحرکی روی مغز را فراتر از عملکرد شناختی مطرح می‌کنند و می‌گویند ورزش نکردن می‌تواند عوارض زیادی هم برای سلامت روان داشته باشد. به تأکید آنها مغز انسان بی‌تحرکی را به رفتارهای پویاتر ترجیح می‌دهد و هر چه زمان بیشتری را صرف بی‌تحرکی کنید، مغز تلاش بیشتری می‌کند تا در همین وضعیت باقی بماند. افرادی که خود را به چنین وضعیتی عادت می‌دهند به سلامت مغز خود فکر نمی‌کنند و شاید حتی ندانند در حال آسیب زدن به آن هستند. نتیجه اینکه بخشی از مغز که در ساختن خاطرات جدید نقش دارد با کم‌تحرکی نازک می‌شود و همین مسئله، در دراز مدت باعث ناتوانی در به‌خاطر سپردن خاطرات و تغییرات خلق و خو می‌شود که تنها راه‌حل این مشکل، افزایش فعالیت بدنی است. هشدار دیگر اینکه با بی‌تحرکی، احتمال اینکه افسردگی یا اضطراب را تجربه کنید بسیار بیشتر خواهد شد و سلامت روان‌تان هم در معرض تهدید قرار می‌گیرد چون تمام روز بی‌تحرک هستید و احتمال ترشح سروتونین در مغز کاهش پیدا می‌کند.
6نکته برای سلامت مغز کودکان
پایه و اساس یک مغز سالم در دوران کودکی و نوجوانی ساخته می‌شود. با تمرکز بر تغذیه خوب، خواب کافی، فعالیت بدنی و رفاه عاطفی، می‌توانید کودک خود را برای یک عمر سلامت شناختی و عاطفی آماده کنید. نکته مهم‌تر اینکه سال‌های مدرسه زمان بسیار مهمی برای رشد مغز هستند. کودکان و نوجوانان در حال یادگیری، رشد و شکل‌گیری عاداتی هستند که بر سلامت روانی و عاطفی آنها در زندگی تأثیر می‌گذارد. محققان چندین توصیه ضروری برای سلامت و شکوفایی مغز این گروه در سنین مدرسه مطرح می‌کنند که بخشی از آنها را در ادامه می‌خوانید.
1. تغذیه خوب برای رشد و عملکرد مغز
اسیدهای چرب امگا 3مثل ماهی سالمون، گردو و دانه کتان باعث رشد شناختی کودکان می‌شود. از میوه‌ها وانواع سبزی های رنگارنگ مثل اسفناج، هویج یا توت‌هم استفاده کنید. بلغور جو دوسر، برنج قهوه‌ای و نان سبوس‌دار هم می‌تواند تمرکز را تقویت کند.
2. خواب کافی، بهبود مغز
مغز کودکان در زمان خواب یادگیری را تثبیت، احساسات را پردازش و خود را ترمیم می‌کند. کودکان در سنین مدرسه باید 9 تا 11ساعت و نوجوانان 8تا 10ساعت بخوابند.
3. فعالیت بدنی
ورزش جریان خون را در مغز افزایش می‌دهد و خلق و خو و حافظه را هم تقویت می‌کند. برای کودکان و نوجوانان حداقل 60دقیقه تحرک روزانه درنظر بگیرید.
4. تقویت عشق به یادگیری
کنجکاوی و خلاقیت برای تحریک رشد شناختی اهمیت دارد و بهتر است کودکان را به کتاب‌خواندن تشویق کنید. سرگرمی‌های پشتیبان مثل آموزش موسیقی هم می‌تواند مناطق مختلف مغز را تقویت کند.
5. عادات سالم زندگی دیجیتال
کودک را به فعالیت‌های آفلاین تشویق کنید. مثل بازی در بیرون، ساختن وسیله‌ای با دست یا سایر فعالیت‌های غیردیجیتال. البته نمی‌توان آنها را به‌طور کامل از چنین فضایی محروم کرد اما مطمئن شوید که آنها در معرض محتوای مناسب سن قرار دارند.
6. ارتباطات اجتماعی قوی
دوستی‌ها و تعاملات اجتماعی برای رشد عاطفی و مغزی ضروری است. به آنها یاد دهید با تعامل همسالان، مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله را در خودشان تقویت کنند. احترام گذاشتن و حل تعارضات بدون تنش را هم به آنها آموزش دهید. اگر کودک دچار انزواست، او را به انجام فعالیت‌های گروهی تشویق کنید.