از ارسی تا تابش‌بند

لیلا باقری

معماری ایرانی هنری است برای به آرامش رساندن جسم و روح انسان، نه فقط ایجاد یک بنا. معمارهای قدیمی می‌گفتند ساختمان باید «مردم‌وار» باشد، یعنی باید اندام یا همان قسمت‌های مختلف ساختمان با اندام انسان یا همان نیازهای مختلف او هماهنگ باشد. چراکه معماری هنری وابسته به زیست انسان است و نیاز او پایه معماری را در هر دوره شکل داده است، البته به‌جز دوره معاصر.
هدف اجزای مختلف معماری ایرانی با همه زیبایی و چشم‌نوازی‌اش، اول زیبایی نبوده بلکه رفع یک نیاز بوده که به زیباترین شکل اجرا می‌شد، مثلا هدف ارسی با آن شیشه‌های رنگی و چشم‌نواز، ایجاد راحتی برای اهالی خانه بوده است. معماران شیشه‌ها را رنگی می‌گرفتند تا شدت تابش آفتاب را کاهش دهند و چشم را آزار ندهد. این کار به‌دلیل اقلیم گرم و خشک ایران انجام می‌شد.
محمدکریم پیرنیا، ارسی را به‌معنای گشاده و باز دانسته است، اما اغلب این واژه را روسی می‌دانند و می‌گویند که از چوب درختانی به نام ارس در روسیه ساخته می‌شد. آن زمان هرچه از روسیه می‌آمد ارسی نامیده می‌شد، مانند کفش.
برای اتاق‌ها نیز 3در یا 5در می‌گذاشتند که به آنها
سه دری و پنج دری می‌گفتند. فضای اتاق سه دری، که اغلب به‌عنوان اتاق خواب استفاده می‌شد، تنها به اندازه نیاز خانواده طراحی می‌شد؛ به‌اندازه یک بستر. در و پنجره، رف، تاقچه و پستو برای انبار رختخواب هم اندازه‌های مشخص و مناسب داشتند و همه در جایی از دیوار قرار می‌گرفتند که نشسته و ایستاده به راحتی قابل دسترس باشند.
اگرچه خوابگاه‌ها کوچک و محدود بودند، اما در مقابل، خانه‌ها تالار و سفره‌خانه‌های بزرگی داشتند که برای پذیرایی از مهمان طراحی می‌شد. این موضوع به روحیه مهمان‌نوازی ایرانیان بازمی‌گشت.
بین درها و در نمای ساختمان، تیغه‌ای عمودی می‌کشیدند. معمارها به این نتیجه رسیده بودند که اتاق نباید در برابر تابش مستقیم آفتاب اول صبح تابستان باشد. این تیغه‌ها که به آنها «تابش‌بند» می‌گفتند، روی درها سایه می‌انداختند و از گرم شدن اتاق جلوگیری می‌کردند. متأسفانه در دوره قاجار، این تیغه‌ها حذف شدند و اتاق‌ها، بر اثر تابش مستقیم خورشید، مانند کوره گرم می‌شدند.
برای خنک ماندن خانه از روش‌های دیگری مانند ساخت سقف‌های دوپوسته استفاده می‌شد. این روش باعث می‌شد سقف عایق بهتری در برابر گرما باشد.
اما حالا دیوارهای نازک آپارتمان‌ها، با در و پنجره‌هایی که مستقیما در برابر آفتاب قرار دارند، نه‌تنها سر و صدا، بلکه گرما و سرما را هم به راحتی عبور می‌دهند. به همین دلیل، مصرف انرژی برای سرد و گرم کردن خانه‌ها همیشه بالاست. حالا بهتر نیست به‌جای هشدار و درخواست از مردم برای کاهش مصرف انرژی، به معماری‌ای بازگردیم که مناسب اقلیم گرم و خشک ایران است؟