ناترازی انرژی در ایران

علیرضا خزایی؛ کارشناس مسائل اقتصادی

ناترازی انرژی در ایران، پدیده‌ای است که اخیرا توجه زیادی ‌جلب کرده است. قطعی‌های مکرر برق و محدودیت‌های توزیع سوخت در جایگاه‌ها، این سؤال را برانگیخته که چگونه کشوری با دومین ذخایر بزرگ نفت و گاز جهان، با کمبود انرژی مواجه است؟ پاسخ این پرسش به ترکیبی از مشکلات ساختاری در عرضه و تقاضا برمی‌گردد.
طبق گزارش‌های ترازنامه انرژی کشور در سال‌1400، مصرف انرژی در ایران 1.8برابر متوسط جهانی و 0.8برابر کشورهای توسعه‌یافته است. سرانه مصرف گاز طبیعی در ایران، 6.2برابر سرانه مصرف جهانی است که خود نشان‌دهنده مصرف بی‌رویه انرژی در کشور است. بهره‌وری پایین انرژی نیز یکی دیگر از چالش‌هاست؛ در سال‌1400 بهره‌وری انرژی تنها 0.7درصد رشد داشته است.
علت این وضعیت را می‌توان در 2عامل اساسی جست‌وجو کرد: عرضه و تقاضا. عرضه انرژی به‌طور انحصاری در دست دولت است و اگرچه تحریم‌ها بر توسعه صنعت نفت و گاز تأثیر داشته، ایران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز، باید در این حوزه دارای توانمندی‌های فنی و مالی بالایی باشد. با این حال، عدم‌پیشرفت در تکنولوژی و مدیریت ضعیف در بخش‌های مختلف نفت و گاز، عملکرد ضعیفی را در این زمینه رقم زده است.
در مورد تقاضا نیز‌ ارزان‌بودن انرژی و الگوی مصرف نادرست مردم، نقش مهمی در افزایش مصرف دارد. قیمت پایین انرژی موجب شده است که مردم بدون توجه به هزینه‌ها، از منابع انرژی به‌صورت بی‌رویه استفاده کنند. به‌عنوان مثال، در بسیاری از خانه‌ها برای پخت‌وپز به‌شکلی بی‌رویه از گاز استفاده می‌کنند. علاوه بر این، به‌دلیل سیاست‌های گذشته، در تاسیساتمسکونی به بهره‌وری انرژی توجه کافی نشده است. در نتیجه، مردم ترجیح می‌دهند از سیستم‌های گرمایشی پرمصرف استفاده کنند و بار مصرف بین همه افراد توزیع می‌شود.
تکنولوژی تبدیل انرژی نیز به‌ویژه در نیروگاه‌ها با راندمان بسیار پایینی مواجه است. پرتی در شبکه برق، به‌ویژه در خطوط توزیع، هزینه تولید انرژی را افزایش می‌دهد و به همین دلیل، مصرف انرژی در کشور بهینه نیست.
در‌نهایت، این مشکلات باعث شکل‌گیری ناترازی انرژی شده‌ است. از یک طرف، عرضه انرژی با مشکلات فنی و مدیریتی مواجه است و از طرف دیگر، تقاضای بالای انرژی و مصرف بی‌رویه از سوی مردم، مشکل را تشدید کرده است.
راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با این بحران شامل صرفه‌جویی انرژی، نوسازی سیستم‌ها و جایگزینی فناوری‌های جدید است. این اقدامات می‌توانند به کاهش مصرف انرژی و بهبود بهره‌وری در طولانی‌مدت کمک کنند. یکی از گزینه‌ها، استفاده از مدل‌های بین‌المللی مدیریت مصرف انرژی است که به نوسازی سیستم‌ها و بهبود راندمان کمک می‌کند. همچنین، اجرای سیاست‌های شفاف در زمینه مدیریت مصرف و ارتباط با مردم می‌تواند در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت وضعیت را بهبود بخشد و به دولت کمک کند که سرمایه اجتماعی خود را حفظ کند.
ناترازی انرژی در ایران نتیجه مدیریت ضعیف، مصرف بی‌رویه‌ و تکنولوژی ناکارآمد است. حل این بحران نیازمند برنامه‌های عملیاتی، به‌ویژه در زمینه بهینه‌سازی مصرف و نوسازی زیرساخت‌های انرژی است.