گزارش
نقشه ژنتیکی پلنگ را بیرون می‌کشیم
چگونگی استخراج نقشه ژنتیکی گونه‌های در معرض انقراض ایران در گفتوگو با مدیر دفتر موزه تاریخ طبیعی
زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار
وقتی یک آهوی ایرانی، زنده از متخلفان ضبط می‌شود، آیا می‌توان آن را در هر نقطه‌ای رها کرد؟ آیا می‌توان یک خرس قهوه‌ای قاچاق شده که در استان فارس ضبط شده را به صرف اینکه در این زیستگاه هم خرس زندگی می‌کند همان حوالی رها کرد؟ کل و بز، قوچ و میش و پلنگ چطور؟ پاسخ به این سؤالات نیاز به بررسی‌های عمیق ژنتیکی دارد که متخصصان دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان حفاظت محیط‌زیست در حال تهیه نقشه‌های ژنتیک گونه‌های شاخص و در معرض تهدید جانوری هستند. تاکنون هم نقشه ژنتیک خرس‌های قهوه‌ای و آهوی ایرانی را تهیه کرده‌اند. درباره پروژه نقشه ژنتیک گونه‌های کشور با محمدرضا اشرف‌زاده، مدیرکل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک به گفتوگو نشسته‌ایم.
چرا به‌دنبال نقشه ژنتیک از حیات وحش هستید؟
گونه‌های جانوری یک منطقه، طی هزاران سال با شرایط زیستی و اقلیمی سازش پیدا کرده‌اند. اینکه گونه خرس قهوه‌ای پایین‌تر از عرض‌های جغرافیایی استان فارس زندگی نمی کند دلیل دارد. اینکه خرس سیاه در عرض‌های بالاتر از استان هرمزگان و جنوب کرمان مشاهده نمی‌شود هم دلیل دارد.گونه‌های سازگار با محیط شانس بیشتری برای بقا، تولیدمثل و انتقال ژن به نسل بعدی دارند. تطابق با محیط هزاران سال طول می‌کشد. جمعیت مختلف یک گونه را نمی‌توان بدون انجام مطالعات ژنتیک از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل کرد. مثلا جمعیت یک گونه سم‌دار ساکن مناطق گرمسیر جنوب کشور با جمعیت همان‌گونه در مناطق شمالی عادات و رفتار زیستی متفاوت دارند، آنها که در مناطق گرم‌تر هستند اواخر زمستان تا اوایل بهار و همان‌گونه در مناطق سردسیر شمالی اواخر بهار تا اوایل تابستان زادآوری دارند. نقشه‌های ژنتیک و رمزنگاری دی‌ان‌ای برای شناسایی گونه‌ها و مطالعه بخشی از یک ژن خاص، 2 برنامه مهم دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک است.
این کار برای چه گونه‌هایی انجام می‌شود؟
نقشه‌های ژنتیک با اولویت گونه‌های شاخص در معرض انقراض یعنی یوزپلنگ، خرس سیاه، خرس قهوه‌ای، آهو، پلنگ، کل و بز و قوچ و میش، تهیه می‌شوند که هم‌اکنون برای خرس قهوه‌ای و آهو انجام شده است. رمزنگاری دی‌ان‌ای نیز قرار است برای همه ارائه‌های مختلف جانوری در رده‌های خزندگان، دوزیستان، پرندگان و پستانداران در فازهای مختلف انجام شود. این پروژه‌ها به‌طور همزمان انجام می‌شود و امیدواریم حداقل طی 4-3 سال آینده به اتمام برسد.
آهو بیشتر در معرض انقراض است يا پلنگ؟ چرا آهو را انتخاب کردید؟
یکی از دلایل تهیه نقشه ژنتیک، کمک به پروژه‌های حفاظت از حیات وحش در زیستگاه است. برای حفاظت از گونه‌های گوشتخوار در زیستگاه اصلی به‌خصوص گربه‌سانان، تامین طعمه نقش حیاتی دارد. انتقال تعدادی از جمعیت یک گونه طعمه نظیر آهو از یک زیستگاه به زیستگاه دیگر و تکثیر در اسارت جمعیت‌های طعمه و رها‌سازی در زیستگاه طبیعی، در کنار مواردی نظیر تامین امنیت زیستگاه از روش‌های غنی‌سازی زیستگاه و تامین طعمه برای گربه‌سانان (نظیر پلنگ و یوزپلنگ) هستند.
4 گونه آهو در کشور زندگی می‌کنند. آهوی گواتردار که هزاران سال در اغلب دشت‌های کشور حضور داشت و به‌دلیل شکار بی‌رویه به‌خصوص با موتورسیکلت به‌شدت در معرض خطر انقراض است، جبیر که در محدوده مناطق جنوبی، مرکزی و شرق ایران حضور دارد، آهوی عربی که فقط در جزیره فارور استان هرمزگان زندگی می‌کند و آهوی شنی عربی که در جنوب غرب ایران پراکنش دارد که برای موفقیت برنامه تکثیر در اسارت و انتقال گونه باید به مطالعات ژنتیک جمعیت مبدا و مقصد و گستره تاریخی گونه‌ها توجه شود. در ژنتیک حفاظت، جابه‌جایی جمعیت گونه‌های مختلف بین زیستگاه‌ها، حتی در محدوده یک استان یا شهرستان، بدون انجام مطالعات ژنتیک می‌تواند خسارت‌های برگشت‌ناپذیری به ذخایر ژنتیک حیات وحش که سرمایه ملی کشور هستند وارد سازد.
خرس‌های قهوه‌ای ایران تفاوت ژنتیکی دارند؟
بله 3جمعیت متفاوت ژنتیک در رشته کوه‌های البرز، زاگرس و بخش کوچکی از فارس زندگی می‌کنند که به لحاظ ظاهر شبیه هم هستند.
پروژه رمزنگاری DNA چه کمکی به حفاظت از تنوع زیستی می‌کند؟
استفاده از رمزنگاری DNA، راهکار مهم و سریع برای شناسایی «گونه‌های پنهان» یا گونه‌های ناشناخته کشور است. براساس مطالعات رمزنگاری DNA جمعیت گونه که از نظر ظاهری شبیه هستند می‌توانند در دل خود گونه‌ای کاملا متفاوت از بقیه داشته باشند ولی به‌دلیل شباهت ظاهری تفکیک نشده باشند. رمزنگاری DNA کمک می‌کند فهرستی دقیق‌تر و بهتر از تنوع زیستی کشور داشته باشیم چرا که حفاظت از تنوع زیستی از وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست است.
در همینه زمینه :