روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه؛ منبع غنی قاجارپژوهی
موضوع: گزارش‌نویسی روزانه شاه قاجار
ویژگی: شرح وقایع و زندگی مردم، سفرها و مکان‌های مختلف در عهد قاجار
***
روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه از جذاب‌ترین و مستندترین گزارش‌هایی است که از دوران قاجار برجای مانده است. اگرچه این روزنامه‌ها در گنجینه دربار می‌ماند و در اختیار عموم مردم قرار نمی‌گرفت، با این‌حال بعد از مرگ ناصرالدین‌شاه و انتشار آنها، مهم‌ترین سند تاریخی و مردم‌شناسی نام گرفت. بی‌شک این شاه قاجار را باید یک گزارشگر قهار نامید. زمانی که قرار بود از موضوع یا اتفاقی بنویسد بی‌هیچ کم و کاستی با چنان جذابیتی آن را می‌نگاشت که گویی آن واقعه را دیده‌ایم. داریوش شهبازی، محقق و تهران‌پژوه، در این باره می‌گوید: «روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه با توجه به سلطنت طولانی و ۵۰ ساله او از نظر تاریخی بسیار اهمیت دارد. او پادشاهی است که تمام دوران زندگی و سلطنت خود را نوشته؛ دورانی که او بیشتر در سیر و سفر و گشت و گذار بوده است. برای همین روزنامه خاطرات او از نظر تاریخی و مردم‌شناسی یکی از مهم‌ترین منابع قاجارپژوهی محسوب می‌شود.»
شهبازی درباره وقایع‌نویسی این یادداشت‌های روزانه می‌گوید: از خصوصیات یادداشت‌های ناصرالدین‌شاه این است که به سیاست هرگز نپرداخته. او در دوره سلطنتش هم اجازه نداد مطبوعات وارد سیاست شوند و حتی بعد از قتل امیرکبیر در دارالفنون هم اجازه تدریس سیاست را نداد. البته گاهی اوقات اخبار سیاسی را یادداشت کرده است. ولی وارد مبحث سیاست نمی‌شود. از دیگر خصوصیات این یادداشت‌ها ساده‌نویسی آنهاست، جملاتی ساده به کار می‌برد و بیشتر به مسائل روز زندگی مردم و وقایع روزانه توجه داشته است؛ مثلاً در جایی نگاشته: رفتم گرمخانه میدان، حاجی حیدر، ریش ما را تراشید ... او به نکات بامزه علاقه داشت و آنها را به‌دقت شرح می‌داد. نکته دیگر در یادداشت‌های او اطلاعات جغرافیایی است که می‌دهد. از آنجا که این شاه قاجار به سفر و شکار علاقه زیاد داشت و به روستاها، شهرها و کشورهای مختلف سفر کرده درنتیجه اطلاعات جغرافیایی بی‌نظیری از این سفرها به ما داده است. بیشتر اطلاعات تاریخی ما از روستاهای اطراف تهران از همین روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه است. نکته دیگر اینکه در طول سفرهایش، به‌خصوص به ممالک خارجه، هر مطلب و گزارشی را که از او و ایران درج می‌شد جمع‌آوری می‌کرد. روزنامه‌های فرنگی نیز پاورقی را به گزارش روزانه سفر شاه اختصاص می‌دادند.» به گفته این محقق، ناصرالدین‌شاه در همه دوران سلطنت ۵۰ ساله خود این روزانه‌نویسی را انجام می‌داد. او در این باره می‌گوید: « روزنامه خاطرات از این ۵۰ سال فعلاً حدود ۳۵ سال را در اختیار ما قرار داده که امیدواریم بقیه این خاطرات نیز کشف و آماده مطالعه شود.» دفاتری که از خاطرات او چاپ شده ۷ جلد است.
