تماشاچی‌های وفادار تعزیه
موضوع: جایگاه ویژه زنان در نمایش شبیه‌خوانی
ویژگی: کاهش محدودیت‌های اجتماعی زنان در تعزیه دوران قاجار
زنان همواره یکی از ارکان برگزاری مراسم آیینی تعزیه بوده‌اند. حتی در دوره قاجار که حضور زنان در اجتماع کمرنگ بود، آنها جایگاه ثابتی در مراسم تعزیه داشتند و پای ثابت تماشای این مراسم آیینی بودند. علیرضا‌زمانی، تهران‌پژوه، درباره حضور زنان به‌عنوان تماشاچی در نمایش تعزیه دوران قاجار می‌گوید: «در دوران قاجار حتی زنان دربار نیز محدودیت‌های زیادی برای حضور در عرصه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی داشتند، اما ماجرای تعزیه متفاوت بود. حتی در همان دوران هم هرجا تعزیه‌ای برپا می‌شد، زنان به‌عنوان تماشاچی حضور پررنگ داشتند. آنها پیش از آغاز محرم جامه سیاه تهیه می‌کردند و با اندکی غذا و یک قالیچه در محل‌هایی که تعزیه برگزار می‌شد حضور داشتند. نمونه بارز این حضور زنان به‌عنوان تماشاچی در تعزیه را باید در تکایای عزاداری دوران ناصرالدین‌شاه جست‌وجو کرد. در این دوران زنان ناصرالدین‌شاه در تکیه دولت جایگاهی مخصوص به‌خود داشتند. تعزیه معمولا از ظهر، آغاز و تا غروب آفتاب ادامه داشت و در تمام این مدت زنان ناصرالدین‌شاه در جایگاه ویژه‌ای که برای آنها تعیین شده بود تماشاچی تعزیه بودند. رسم بر این بود که هنگام اجرای تعزیه طبقه اول تا سوم تکیه دولت در اختیار زنان اندرونی قرار می‌گرفت. زنان از اقشار مختلف نیز هرجا که تعزیه‌ای برگزار می‌شد با چادر و روبنده تماشاچی تعزیه بودند و از این‌رو باید گفت تعزیه همواره یکی از صحنه‌های حضور زنان در مراسم آیینی بوده است.»
زنان عهد قجر در برپایی مراسم تعزیه نیز نقش پررنگی داشتند. زمانی ادامه می‌دهد: «زنان دربار در برپایی تعزیه هم نقش داشتند، ازجمله انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین‌شاه که اهتمام بسیاری به اجرای تعزیه داشت و گفته می‌شود همراه با شکوه‌السلطنه، مادر مظفرالدین‌شاه، بانی مجلس تعزیه بود. در سومین روز از محرم که رسم بود علم شاه را تزئین و به تکیه دولت ببرند، انیس‌الدوله مسئول بستن علم و تزئینات خاص آن بود، همچنان که پیش از او نیز مهدعلیا این مسئولیت را بر عهده داشت. انیس‌الدوله پس از تزئین علم، پای آن می‌ایستاد و شربت پخش می‌کرد.»
کرلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی، درباره حضور پررنگ زنان دوران قاجار در این نمایش آیینی آورده است: «انیس‌الدوله علاقه ویژه‌ای به تعزیه داشت و به‌نظر می‌رسید که حتی با این نمایش مذهبی آشنایی کامل دارد. او همراه با خانم‌هایی که همراهش بودند در جایگاه می‌نشست و از تماشای صحنه‌های متاثرکننده تعزیه بسیار تحت‌تأثیر قرار می‌گرفت و بر مصایب بزرگان دین خود اشک می‌ریخت.»
