استادِ بشر*

او شریف‌ترین دانشمندی بود که من دیده‌ام.
علّامه حلی

حمیدرضا محمدی

یک) اگر آنچه را ثبت شده، درست بدانیم، امروز (یازدهم تیر)، هفتصدونودمین سال درگذشت خواجه نصیرالدین طوسی است. او که در هجدهم ذی‌الحجّه 672– که برگردان خورشیدی‌اش، یازدهم تیر 653می‌شود - یعنی 8‌ماه و 13‌روز پس از وفات مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، وقتی 93سال داشت، در بغداد جان سپرد و در حرم امامین کاظمین(ع) به خاک سپرده شد.
دو) از معدود عقل‌مندان و خردورزانی بود که مغولان را با فرهنگ ایران درآمیزاند و رام‌شان کرد. وقتی حاکمیت اسماعیلیان که او در پناهشان بود، فروپاشید، هلاکو که بر مقام منیع او اشراف داشت، به وزارت و مشاورت خود برگزیدش و او نیز چنان رفعت و منزلت یافت که آن حاکم تازه‌مسلمان مغول، بی‌توجه او کاری نمی‌کرد و حکمی نمی‌داد. اگرچه برخی سقوط عباسیان و قتل آخرین خلیفه، المستعصم‌بالله در 14صفر 656را به تحریک و تهییج او می‌دانند اما نباید فراموش کرد که اگر خواجه نبود کتابخانه اسماعیلیان در دژ الموت به آتش کشیده می‌شد و یا فرهیختگانی چون ابن ابی‌الحدید و عطاملک جوینی از دم تیغ آنان می‌گذشتند.
سه) جامع و کامل علوم بود و نادره و نابغه روزگار، با آثاری بسیار در همه عرصه‌ها و حوزه‌ها. هم ستاره‌شناس بود که «تحریر مجسطی» و «زیج ایلخانی»اش، هنوز و همچنان نزد منجمان اروپایی منبع موجه است و هم ریاضیدان که مهم‌ترین‌هایش، «شکل‌القطاع» و «البصائر» و «تحریر اقلیدس» بود و هم فیلسوف بود که توانست سنت
 رو به ‌افول فلسفه مشایی ابن‌سینا را احیا کند و شرحی بر «اشارات» نوشت و هم منطق‌دان که «اساس‌الاقتباس» و «اثبات واجب‌الوجود»ش، مرجع اهل فکر است. متکلم و فقیه هم بود چنان‌که مجموعه آرا و دیدگاه‌های کلامی شیعه را در «تجرید‌الاعتقاد» گرد آورد و البته هم اهل حکمت بود چنان‌که «اخلاق ناصری» و «اوصاف‌الشراف» و «آداب‌المتعلمین» را نوشت و شعر هم می‌سرود که دیوانش«قائمیات» نام دارد و البته با «معیارالاشعار»، نشان داد بر عروض و قافیه و وزن شعر تسلطی تمام دارد.
چهار) خواجه نصیر که مثلثات را به‌عنوان دانشی مستقل مطرح کرد، رصدخانه مراغه را پایه گذاشت و حاکمان مغول را چنان متقاعد کرد که راضی به ساخت آن شدند؛ میراثی که اگر تنها همان را به سامان رسانده بود، در سپهر تاریخ کفایت می‌کرد؛ نهادی که تنها برای رصد اجرام سماوی نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه‌های دانش توسط کسانی مانند یکی از برترین شاگردانش، قطب‌الدین شیرازی در آن تدریس می‌شد. کتابخانه معظم 400هزار جلدی داشت و پر بود از ابزار و ادوات مشاهده آسمان، و «زیج ایلخانی» هم از دل رصدهای انجام‌شده در اینجا بیرون آمد.
پنج) پنجم اسفند در تقویم ملی ایران، به نام اوست که روز مهندس نام گرفته است. اما او چون شخصیت شناخته‌شده جهانی نیز هست، یک دهانه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیم‌کره‌جنوبی‌ماه و یک خرده‌سیاره که توسط نیکلای استفانویچ چرنیخ، اخترشناس روسی در ۱۹۷۹ کشف شد به نامش مسمی یافت و باید بالید بر او و میراثش که از ایران برآمد و حالا نامش بر تارک تاریخ علم و فرهنگ این سرزمین می‌درخشد.
* یکی از القاب خواجه نصیرالدین طوسی