زلزله خاموش

امین نعیم‌آبادی؛ دکتری تخصصی خاک

یکی از دلایل عمده فرونشست، آبی است که به سرعت و بعضا به‌صورت غیرمجاز از سفره‌های آب زیرزمینی خارج می‌شود.  وقتی به مرور زمان آب از بستر خارج ‌شود، خروج آب اثراتش را در سطح نمایان می‌کند. در برخی نقاط  اثرات خود را نشان می‌دهد و در برخی نقاط نیز اثرات آن نمایان نیست؛ برهمین اساس خطر در جاهایی که اثرات خروج آب از سفره‌های زیرزمینی پیدا نیست، به‌مراتب بیشتر است و به همین‌خاطر به آن زلزله خاموش گفته می‌شود. دلیل اینکه به فرونشست، زلزله خاموش گفته می‌شود، این است که اثرات جابه‌جایی آب و تعادل‌بخشی در سفره‌های زیرزمینی که به‌خوبی دیده نمی‌شود، اگر با بلایای طبیعی دیگر همراه شود، موجب تشدید اثرات می‌شود و حتی این موضوع در فضاهای زیربنایی تاسیسات شهری تاثیر مستقیم دارد.
به‌صورت طبیعی در فضای آبی زیرزمین هر جا فشار بالا‌تر باشد، آب به سمت جایی که فشار پایین‌تر است، حرکت می‌کند تا به تعادل برسد. با این حال، اما حرکت آب اثرش را روی سطح می‌گذارد. این اثرگذاری‌ها روی سطح، در بعضی مناطق مثل دشت ورامین خودش را نشان داده و در برخی جاها هم خودش را نشان نداده و در بعضی مناطق یکباره به شکل حفره‌ای در زمین ایجاد می‌شود که این حفره‌ها فروچاله هستند و دلیلش هم همان است که عنوان شد. سال87 در تهران میزان فرونشست 17سانتی‌متر بود که این رقم تا سال92 به 36سانتی‌متر رسیده است. همچنین براساس داده‌هایی که گزارش پایش‌ها نشان می‌دهد، از 609محدوده، براساس آخرین مطالعات انجام شده، 307محدوده یعنی حدود نیمی از آنها، محدوده ممنوعه اعلام شده و اجازه بهره‌برداری به آن داده نشده است. متأسفانه در زمینه بررسی داده‌ها، بین متولیان هماهنگی وجود ندارد؛ حتی مشخص نیست که چه سازمان‌هایی باید متولی باشند.
یکی از راهکارهای تعادل‌بخشی آبخوان‌ها، غنی‌سازی‌ مجدد آبخوان‌هاست. آبی که روی بستر جاری می‌شود، باید طوری مدیریت شود که بار دیگر به آبخوان‌ها برگردد. به‌روز نبودن داده‌ها هم موضوع دیگری است که مشکلاتی ایجاد کرده است.
تحلیل و رصد مستمر داده‌ها، شناسایی نقاط پرخطر و ارائه ایده برای این نقاط ضرورت دارد. در روش‌های مطالعه و پایش چندین شیوه وجود دارد؛ بحث ترازیابی که از کارهای پایه‌ای و سیستم‌های مکان‌یابی جغرافیایی است و سازمان نقشه‌برداری متولی رصد مستمر آن است و مدل تداخل‌سنجی راداری که درنهایت می‌توان داده‌ها را برداشت کرد و به‌عنوان مثال برای سطح شهر تهران می‌توان دقیق کنترل کرد که کدام مناطق، محله‌ها و حوزه‌ها وضعیت بحرانی دارند.