هوشمند‌سازی در شهرهای جهان

محمد سرابی-روزنامه‌نگار

شهر کوریتیبا در کشور برزیل تا مدتی قبل با مجموعه نیروگاه‌های خورشیدی خود شناخته می‌شد، اما طرح‌های فناورانه شهرداری کوریتیبا به انرژی خورشیدی محدود نماند، بلکه در طول چند سال برنامه‌های گوناگون به حدی گسترش یافت که این شهر برزیلی در پایان سال گذشته میلادی جایزه برترین شهر هوشمند جهان را دریافت کرد. جوایز سالانه شهر هوشمند جهان یک رقابت بین‌المللی برای شناسایی پروژه‌ها، ایده‌ها و استراتژی‌های پیشگام در همه حوزه‌های مدیریت شهری است و برخلاف نام آن، فقط به فناوری رایانه‌‌ای اختصاص ندارد. بررسی فهرست جوایز سالانه شهر هوشمند نشان می‌دهد که شهر‌های کوچک و بزرگ جهان چگونه در مسیر توسعه قرار گرفته‌اند. رقابت شهر‌های هوشمند که از سال2011 در بارسلون اسپانیا شروع شد، ابتدا همایشی برای انتقال تجربه‌های مدیریت شهری بود، اما در یک‌دهه گذشته تبدیل به محلی برای بیان نوآوری‌های مدیریت شهری شده است. امسال 411 اثر از 63کشور جهان در این رقابت شرکت کردند.

اولین بی‌آرتی
کوریتیبا به‌دلیل برنامه‌ریزی شهری هوشمند، رشد اقتصادی و اجتماعی و برنامه‌های محیط‌زیستی، در طول سال‌های طولانی رتبه برتر را به‌دست آورده است. شهرداری کوریتیبا صفحه‌های خورشیدی را ابتدا روی ساختمان‌های شهرداری نصب کرد و بعد آنها را روی پایانه‌های اتوبوس‌، ساختمان‌های مسکونی اجتماعی و مرکز دفن زباله قدیمی که تعطیل شده است، قرار داد، اما ریشه‌های توسعه علمی شهر از مدت‌ها قبل شروع شده بود. نزدیک 70سال قبل جمعیت این شهر کوچک به‌دلیل مهاجرت ناگهان رشد کرد و نخستین نشانه آن ترافیک شدید در مرکز شهر بود. در روستا‌های اطراف کشاورزان برای نسل‌ها به کاشت محصولاتی مانند سویا می‌پرداختند، اما مکانیزه شدن کشاورزی باعث مهاجرت آنها به شهر شد. کوریتیبا قبل از آن شبیه یک ایستگاه بین‌راهی در مسیری بود که به برزیل می‌رسید، اما حالا خیابان‌های مرکزی آن پر از خودروست. از سال‌های 1970 محدودیت‌های پارک خودرو با وجود مخالفت مغازه‌داران و مشتریان‌ آنها اجرا و خطوط ویژه اتوبوسرانی ساخته شد. استقبال زیاد از اتوبوس که ارزان‌ترین و سریع‌ترین وسیله رفت‌وآمد بود باعث شد که شبکه اتوبوسرانی دائما بزرگ‌تر شود. یک‌دهه بعد مهم‌ترین خلاقیت مدیریت شهری کوریتیبا که به‌دلیل آن شهرت پیدا کرد، اجرا شد. ارائه بلیت کاغذی به راننده وقت‌گیر و بلیت الکترونیک هم هنوز اختراع نشده بود. شهرداری ایستگاه‌هایی ساخت که مسافران با دادن بلیت وارد آن می‌شدند. اتوبوس در مقابل این ایستگاه‌ها می‌ایستاد و در‌های آن درست در مقابل در‌های ایستگاه باز می‌شد تا مسافران به سرعت و بدون پرداخت بلیت وارد اتوبوس شوند. در هر ایستگاه چند دقیقه وقت صرفه‌جویی می‌شد و شبکه اتوبوسرانی سرعت بیشتری گرفت؛ به همین دلیل است که کوریتیبا اکنون مدعی ساخت نخستین شبکه اتوبوسرانی بی‌آرتی جهان در سال1974 است.

بازیافت زباله‌ها
در سال 1989 برنامه بازیافت زباله از مبدا شروع شد. اکنون 90درصد محله‌های شهر در طرح مبادله زباله با ژتون‌هایی که شهرداری براساس وزن زباله به آنها می‌دهد شرکت می‌کنند و 70درصد زباله‌های تولید شده در شهر بازیافت می‌شوند. شعار شهرداری در تفکیک و بازیافت زباله این است که نمی‌شود همیشه زباله‌ها را دفن کنیم و نمی‌توانیم از دیگران بخواهیم که زباله‌های ما را بپذیرند، پس باید زباله کمتری تولید کنیم. مدیریت شهری کوریتیبا بدون چالش نبوده است. مردم به استفاده از خودروی شخصی علاقه دارند و ساختمان‌های قدیمی در خطر تخریب و تبدیل شدن به مجتمع‌های مسکونی هستند، اما طرح‌های مختلف شهری مانع آسیب وارد کردن به شهر می‌شود. صدور مجوز ساختمان‌ها مشروط به رعایت قوانین مصرف انرژی است؛ مثلا فضای نورگیر باید تا درون ساختمان‌‌های اداری و تجاری ادامه داشته باشد تا در طول روز از نور خورشید برای روشنایی استفاده شود. همچنین این ساختمان‌‌ها باید کاملا عایق‌بندی شده باشند تا در فصل سرد، گرما را هدر ندهند. ایجاد پارک‌های جدید در سال1971 شروع شد؛ زیرا در این سال فقط یک پارک عمومی در شهر وجود داشت. شهرداری، حاشیه رودخانه ایگواکو که از درون شهر می‌‌گذرد را تبدیل به یک پهنه سبز بزرگ کرد و اکنون سرانه فضای سبز این شهر به 50متر به ازای هر شخص می‌رسد. از مدتی قبل شهرداری کوریتیبا شروع به بازسازی روستا‌های حاشیه شهر کرد تا بخشی از جمعیت با رعایت نکات زیست‌محیطی در این مناطق ساکن شوند. روستای متروکه کاکسیمبا با همین هدف بازسازی شد و در محدوده مسکونی بزرگی که در اراضی آن ساخته می‌شود 30هزار نفر ساکن خواهند شد. ساخت فضای سبز و پنل‌های خورشیدی در این شهرک جدید الزامی است. در سال‌های اخیر شهرداری کوریتیبا صندوقی برای سرمایه‌گذاری روی نوآوری‌های شهری ایجاد کرده است؛ به همین دلیل در سال2019 بعد از سائوپائولو و کامپیناس سومین شهر هوشمند در آمریکای لاتین شد. هر 3شهر در برزیل قرار دارند.

مناسب‌سازی
دسترسی به همه‌جا برای معلولان

شهر بردا در کشور هلند یکی از بهترین شرایط رفت‌وآمد برای معلولان را دارد؛ مهم‌ترین کاری که شهرداری بردا در طول چند سال انجام داد، مناسب‌سازی‌ مسیر‌های تردد داخل شهر برای حرکت راحت صندلی‌های چرخ‌دار بود. سنگفرش‌های قدیمی به شکلی بازسازی شدند که صندلی‌های چرخ‌دار به‌راحتی روی آنها حرکت کنند و رمپ‌های مختلف در مقابل ساختمان‌ها و ایستگاه‌های اتوبوس نصب شدند. مغازه‌داران هم شروع به نصب رمپ‌ در مقابل پله‌های مغازه خود کردند. هر جایی که خدمات عمومی ارائه می‌شود مانند هتل‌ها، فضای هر اتاق و سرویس بهداشتی طوری ساخته شده که معلولان بتوانند بدون کمک گرفتن از کسی در آنها اقامت کنند. سایت شهرداری بردا بخشی برای ارتباط با معلولان دارد و از مدیران انتظار می‌رود که شخصا با وسایلی مانند صندلی چرخ‌دار امکانات معابر عمومی را آزمایش کنند.

تجربه
اینترنت اشیا و صرفه‌جویی انرژی

شهر ظهران عربستان سعودی به‌دلیل به کارگرفتن اینترنت اشیا در ترکیب با هوش مصنوعی در همایش شهر‌های هوشمند معرفی شد. شرکت نفتی آرامکو به‌عنوان بزرگ‌ترین سازمان مالی و تجاری مستقر در این شهر زیرساخت‌های اینترنت اشیا را در این شهر تامین کرده است؛ پلتفرمی که از سوی آرامکو ساخته شده A’amer نام دارد و در مرحله ساخت و فعالیت بنا‌ها به‌کار گرفته می‌شود و با نظارت بر عایق‌سازی و جیره‌بندی در ساختمان‌ها باعث صرفه‌جویی قابل توجه در مصرف آب و انرژی خواهد شد. به‌گفته طلال آل ماری، معاون ارشد خدمات اجتماعی آرامکو، این پلتفرم نه‌تنها ارائه‌دهنده خدمات اولیه مانند حمل‌ونقل و خدمات آب و برق است، بلکه مجموعه‌ای از امکانات و خدماتی را ارائه می‌کند که کیفیت زندگی مردم را افزایش دهد. هدف اصلی مدیریت شهری ظهران برای استفاده از اینترنت اشیا در اداره امور شهر، رسیدن به بهره‌وری و بازده بیشتر زندگی شهری در سال‌های آینده است.

محیط‌زیست
گیاهان، فلزات را جذب کردند

شهر بایاماره رومانی به‌دلیل فعالیت محیط‌زیستی خود جایزه شهر هوشمند را دریافت کرد، اما آلودگی این شهر ناشی از دود خودرو‌ها نبود، بلکه بایاماره از آلودگی خطرناکی رنج می‌برد که درمان آن به‌نظر غیرممکن می‌آمد. کوه‌های اطراف این شهر دارای معادن طلا، نقره، سرب، روی، مس و دیگر فلزات است و برای سال‌های طولانی معدن‌های متعدد در اطراف آن به فعالیت می‌پرداختند.
نتیجه معدن‌کاوی‌ها این بود که محیط شهر دچار آلودگی فلزات سنگین شده بود. امید به زندگی در این شهر 2سال کمتر از میانگین کشور و شاخص مرگ‌ومیر 10 تا 15درصد بیشتر بود. آب و خاک آلوده شده بود و بیماری‌های ناشی از آلودگی سرب هم بین 40 تا 60درصد بیشتر در این شهر شناسایی می‌شد. بیماری‌های تنفسی، گوارشی، کلیوی و اختلال کارکرد غدد زیاد بود و تقریبا همه اهالی این شهر در خطر قرار داشتند.
مدیریت شهری یک برنامه بزرگ پاکسازی را به اجرا درآورد که بر روش‌های طبیعی (Nature-Based Solutions) تکیه داشت. طرح اصلی که به نام گیاه‌پالایی شناخته می‌شد براساس کاشت گیاهانی بود که بتوانند مواد مضر را از هوا جذب و در ریشه‌ها یا غده‌های زیرزمینی ذخیره کنند؛ به شکلی که آلودگی‌ها دیگر در فضا و خاک به‌صورت آزادانه جریان نداشته باشند.
پویش راه‌اندازی شده از سوی شهرداری در نخستین مرحله شامل اهدای درخت‌های کریسمس برای کاشت در اطراف شهر بود. نزدیک 7هکتار خاک آلوده انتخاب و درخت‌های کاج از نوع نراد در آنها کاشته شدند. زمین و نحوه کاشت با مشورت مراکز دانشگاهی علوم کشاورزی انتخاب شد و اجرای پروژه تحت نظر شهرداری بایاماره از سال2020 آغاز شد. بعد از گذشت 2سال آزمایش فلزات سنگی و آلودگی‌های خاک نشان داد که میزان مواد خطرناک در محیط کاهش پیدا کرده است. با موفقیت فاز اولیه طرح، ادامه کار از سال 2022 به شکل طرح جامعی برای منطقه شهری بایاماره به اجرا درآمد. براساس چشم‌انداز طرح، تا سال2050 آلودگی خاک‌های اطراف شهر بایاماره با استفاده از گیاهان پاکسازی خواهد شد.